BUKUROSHJA E STRUMIT

Kënga e njohur“Bukuroshja e Strumit” është kthyer tashmë në një simbolikë të rrallë, që
shpreh jo vetëm respektin për femrën dhe sakrificën e saj vetëmohuese, por edhe ndjesinë e lartë
perceptive të bardit popullor për të ngritur atë në kultin e kujtesës folklorike. Si e tillë, kjo këngë
të josh drejt zbërthimit të enigmave dhe mikrobotëve të trazuara me bukuritë shpirtërore të
banorëve të kësaj treve. Ajo përbën në vetvete bërthamën e një cikloni, që vërtitet pafundësisht
në kujtesën e njerëzve, duke mbjellë përherë e më shumë sfida të reja të interpretimit
shumëplanësh.

Shpesh shfaqen zëra të ndryshëm, të cilët e japin origjinën e saj të imponuar nga
politika duke aluduar një lloj falsiteti të krijimit, madje duke e quajtur edhe “mit”apo “sajim.”
Duket sikur prodhimi artistik i kësaj treve shfaqet herë – herë si një mallkim për vetë popullin, që
e krijoi atë. Por tashmë populli i asaj kohe, sipas metaforës së poetit amerikan Uitman, është
kthyer në një “grusht pluhur,” ndërsa brezat që e pasuan atë deri më sot, kanë pasur një
ndërprerje marramendëse të trashëgimisë kulturore, aq sa edhe kënga popullore si një ndër
format e ruajtjes së kujtesës historike, është thyer nëpër kohë si amforë dhe copëzat e saj, me
mozaikun e një historie femërore, bëhen verbuese dhe të shokojnë me koloritin e tyre
marramendës.

Mos vallë po bjemë në mëkatin e mohimit të shenjave që na jep e shkuara? Mos
vallë po tregohemi të paaftë t’i përqasemi sadopak së vërtetës historike mbi “Bukuroshen e
Strumit”, aq sa ta pranojmë atë njëzëri si një realitet etnokulturor përvijuar nëpër gjurmët
artistike të banorëve? Është pikërisht ky mister, që kërkoj të futem për të zbardhur sadopak trajtat
e saj të deformuara here – herë nga mosnjohja fatale, që të çon drejt harrimit.
Njohja e parë me këngën
Me “Bukuroshen e Strumit” jam njohur dikur në Marinëz, në fshatin tim të lindjes. Luanim
xhamthi së bashku me vëllanë dhe fëmijët e tjerë të lagjes, teksa në hamulloret e grunjta të
korrikut, që shtriheshin përgjatë përroit të rukanjarëve, ujërat e të cilit rridhnin përmes drurëve të
lagjes sime, duke shushuritur si në përrallë, kullotnin delet, buallicat dhe bagëtitë e tjera të
fshatit. Befas, diku larg, përmes perëndimit të bruztë të verës, më tërhoqi vëmendjen diçka e
bukur dhe e ëndërrt, kënga e një burri. Qëndrova një çast duke dëgjuar i shtangur, sa përthitha në
thellësi të shpirtit magjinë e atij zëri, pastaj u shkëputa nga loja dhe vrapova si somnambul drejt
tij. “Këndon xha Joti,”- më thirri vëllai nga prapa, që, gjithashtu, mbante vesh atë zë.
Joti Prifti ishte këngëtari i famshëm i zonës dhe këndonte, teksa kulloste tufën e deleve nga
hamulloret e Vaut të rosave, pikërisht atje ku derdheshin ujërat e përroit të rukanjarëve. Vrapoja
drejt tij duke u trembur herë – herë nga turtujt, që më brofnin papritur nëpër këmbë. Eca aq sa
humba drejtimin e këngës a, ndoshta Joti pushoi së kënduari dhe unë u ktheva sërish i trandur
nga ajo gjendje dehjeje dhe mahnije e tejskajshme. U ktheva teksa vargun e refrenit të saj, që
këngëtari e përsëriste herë pas here: “Ah, moj Shën Mëri e Strumit, ah!”e mora me vete si një
kujtim të bukur fëmijërie. Më vonë e njoha xha Jotin nga afër, pasi me nipin e tij, të ndjerin
Kristaq Prifti, u bëmë miq të ngushtë. Por zëri i tij tingëllues plot kumbim të thellë e të ëmbël
shpirtëror, sikur më ngjallte një drojë të heshtur, që as vetë nuk munda ta kuptoja. Ai u nda nga
jeta më herët, sesa unë të kapërceja drojën time dhe të vilja informacionin e duhur të këngës. Por
ajo mbeti brenda meje një magji e përjetshme e vendlindjes dhe një nga momentet lirike më
pikante të fëmijërisë sime të largët. Ndërsa refreni i saj “Ah, moj Shën Mëri e Strumit, ah!” më
shoqëron edhe sot e kësaj dite si një lajtmotiv i bukur i identitetit tim krahinor. Lashtësia e banorëve dhe kostumi i grave të Strumit
Zona e Roskovecit në juridiksionin e të cilit përfshihet fshati Strum, përbën një nga nënndarjet
etnografike të krahinës së Myzeqesë dhe, si e tillë, ka specifikën e vet etnokulturore. Grupi i
fshatrave fushor, sipas hartës kadastrale osmane të vitit 1570, është ndër më të rrallët që ekziston
në këtë gjeografi zonale. Nga ky grup figuron: Suku, Arapaj dhe Strumi. Madje për fshatin
Arapaj disa studiues të religjonit mendojnë se është formuar nga arabët1
, të cilët kishin ardhur
nga komuniteti arab i Dobruxhës së Bullgarisë dhe ishin ngulitur këtu si predikues të fesë islame
para pushtimeve osmane në Ballkan. Shumë më vonë janë krijuar fshatrat e sotëm, si: Marinëza,
Jagodina, Sheqishta e në vazhdim. Këto fshatra konfigurohen me zbritjet masive të popullsisë
nga Shqipëria e Mesme dhe shënohen së pari, në hartën e vitit 1847. Nga ky kontekst historik, të
tre fshatrat e hartës kadastrale osmane, duhen konsideruar bërthama demografike e zonës, nga e
cila buron edhe trashëgimia etnokulturore e saj, si: legjendat, këngët, folklori i pasur e, deri në
veshjen tipike popullore. E tillë është edhe veshja e nuseve të Strumit, një kostum i veçantë me
një pasuri të madhe ngjyrash dhe dekoresh, ku dominon e verdha. Aq tipike është kjo ngjyrë te
veshja e tyre, sa duket si shenjë adhurimi për hënën. A thua se hëna e netëve verore kishte bekuar
nëpër shekuj bukurinë e vajzave të kësaj treve? Kostumi mban emërtimin “Veshje grash të
Strumit”dhe përbën një pikë graviteti për vizitorët në pavijonin etnografik të Muzeut Historik të
Fierit. Ish – drejtori i parë i këtij institucioni, i ndjeri Gori Sota, e kishte blerë atë në vitet ’60 të
shekullit kaluar dhe fliste me pasion për identitetin e tij përfaqësues. Eshtë pikërisht kjo
simbolikë, që e bën kostumin të rrijë plot dinjitet krahas takijes së burrave të Myzeqesë dhe
gunës me rrëke të grave të Semanit. Nga përmasat e tij mund të përfytyrosh edhe trupin e
hajthëm të femrës së dikurshme strumanake. Aq e vërtetë është kjo, sa për të zhvilluar një
aktivitet të tipit sfilat m’u desh të vishja disa vajza gjimnaziste, nxënëset e mia të shkollës
“Alen”, por kostumi nuk i bënte asnjerës prej tyre. Vajzat e sotme me trup të zhvilluar e të
shëndetshëm, ndryshojnë shumë nga vajzat e dikurshme të Strumit. Përmes qeshjes dhe haresë
rinore të moshës, vajzat propozuan të vinte njëra nga shoqet e tyre, të bindura se vetëm asaj
mund t’i shkonte për shtat. Kur erdhi vajza, një shtatgjatë e hollë si selvi, kostumin e kishte në
masë. E, ndërsa nxënësit zhvillonin aktivitetin e tyre artistik, unë ndiqja me sy të përhumbur
imazhin e “Bukuroshes…”, ringjallur te vajza, që sfilonte me kostumin popullor të Strumit.

Aftësia krijuese e trevës
Në fondin krijues të Suk – Strumit, dy fshatra fqinj me njëri – tjetrin,veç “Bukuroshes…” janë
edhe një këngë trimërie dhe një legjendë, të cilat për nga karakteri shprehës dhe niveli metaforik,
hyjnë në përfaqësimin më dinjitoz të folklorit myzeqar. Të dy këta fshatra përbëjnë gjeografinë e
një komuniteti, që ka botë të pasur krijuese, ndjeshmëri të thellë shpirtërore dhe identitet
krahinor të përkorë.
Kënga historike “Me çil ma zure mazaranë”
1 Ali M. Basha, Islami në Shqipëri gjatë shekujve, Biblioteka islame, Tiranë, 2000, fq.36 – 37. Në fillim të shek. XX, në Suk, për motive fyerjeje u zhvillua një ngjarje konfliktuale midis
pronarit të tokave, Ali agait dhe bujkut të tij Hysen Tafa, i cili përfundoi me vrasjen e të parit.
Fshatarët i ngritën këngë birit të tyre, e cila titullohet “Me çil ma zure mazaranë” dhe bën fjalë
për qëndrimin e tij dinjitoz, i cili, për të vënë në vend nderin e nëpërkëmbur, shiti kaun dhe bleu
dogranë, armën e hakmarrjes. Kënga është kënduar gjerësisht nga burrat e kësaj treve dhe është
mbledhur e botuar në vitin 1981 nga mësuesit: Nikolla Margilaj e Frederik Jorgaqi.

“Me çil ma zure mazaranë?
Bir, Hysenj, o bir, o djalë!
Ma zure me Ali aganë,
më shite kanë, more dogranë,
shite lopën, bleve gjerdanë.
Bir, Hysenj, o bir, o djalë!
Në fushën e Sukut,
Më rrihje nishanë,
Bir, Hysenj, o bir, o djalë!
I hipe pelës, shkove revan,
Bir, Hysenj, o bir, o djalë!
Vrave Ali aganë,
Bir, Hysenj, o bir, o djalë!”2
Ky tekst klasifikohet në krijimet historike trimërore të zonës dhe duhet konsideruar si i vetmi i
këtij lloji, që i bën jehonë revoltës individuale të një banori myzeqar. “Mazaraja” e Hysenit të
Sukut është revolta e një individi të varfër, që sakrifikon pasurinë dhe jetën e tij, për të luftuar
shtypjen, shfrytëzimin dhe nëpërkëmbjen e dinjitetit njerëzor. Këngët e tjera trimërore të
krahinës së Myzeqesë, nuk kanë konflikt me motiv të pastër social. Në këtë kategori futet, p.sh.
“Kënga e Rrapos”, e cila ka si objekt një sherr banal të zhvilluar në pusin e tregut të Fierit, midis
individëve të barabartë nga përkatësia klasore. Këngët e kaçakëve thuajse mungojnë, ndërsa ato
të dëshmorëve të Luftës Antifashiste, janë pjesë e heroizmit masiv partizan. Lufta për mbrojtjen
e dinjitetit të myzeqarit nëpërmjet heroizmit individual të vet atij, ka qenë një pikë nevralgjike në
historinë e zhvillimit të kësaj treve. Ky zhvillim ka ecur paralel midis dy realiteteve; atij historik
dhe atij krijues. Interpretimi dhe përputhja e këtyre dy realiteteve, herë – herë ka qenë
kontradiktore. Shkaku ka qenë se në Myzeqe, nuk kanë munguar “mazaratë” e tipit të Hysenit,
por ato nuk janë përcjellë në mënyrë krijuese në folklorin e trevës. Sipas dëshmive historike,
p.sh. në vitin 1902, Trush Spiro Sako nga Libofsha, ish – kuzhinier i administratorit të pronave
sulltanore, Nedin bej Leskovikut, ka hyrë në konflikt për shkak fyerjeje me njërin nga pronarët e
këtij fshati Ali bej Ngurrzën dhe e ka plagosur me armë zjarri. Për këtë vepër është gjykuar e
dënuar me disa muaj burg, ndërsa familjen ia dëbuan në fshatin Shterpas. Por, ky rast, identik me
atë të Sukut, nuk është memorizuar nga krijimtaria foklorike e zonës së Libofshës. Për Trush
Sakon nuk ka këngë. Shumë heronj të heshtur, heroizma dhe sakrifica nuk janë përthithur nga
kujtesa popullore, ashtu si janë përthithur nga popullatat e trevave të tjera, si: Labëria e
Mallakastra, të cilat kanë shumë këngë të tilla. Vetëm vonë, kur jeta e banorëve të Myzeqesë u
përfshi në letërsi, filloi të rritej interesi për të kaluarën historike të myzeqarit dhe u krijua një
2 Nikoll Margilaj & Frederik Jorgaqi, “Zemrat me diell mbushur” këngë popullore,”Naim Frashëri”,Tiranë, 1981 fq.
97.realitet letrar, i cili filloi të zbardhte të shkuarën e tij. Ky realitet kulmon me romanin “Lumi i
vdekur” i Jakov Xoxës, ku Koz Dynjaja personazhi që përfaqëson myzeqarin, bën aktin e
shëmtuar të përulësisë përpara beut të tij, Suat bej Vërdhomës, i cili e kalëron atë si kalë të çajë
ujërat e gjolit për të gjuajtur rosa të egra. Pikërisht ky realitet letrar krijon kundërvënie të thellë
me të vërtetën historike të kësaj treve. Skena e krijuar në roman është aq tallëse e qesharake, sa e
fyen dhe e bën pis krenarinë e një burri. Ja, disa momente nga ky pasazh:
“ – Kërrusu tashti, të më marrësh kalipiç e të shohësh dhe nga poshtë kush është Suat bej
Vërdhoma!… bërtiti ai gjithë vrer dhe u hodh nga kali përdhe.
Bujku ngriti supet.

• Mos bëj sikur s’kupton, po shtro kurrizin, qafir, të të hip e të më çosh në mes të kënetës!
• Bej, mos qesh me mua!
• Ti ishe ai që s’doje të më ipnje të tretën e rosave?… Mbamë tani në kurriz t’i vras vetë!
  …….
• Hip, bej, hip!… dhe zuri të shpërveshë xhidikët.“Pa shiko, mos zbrit, se po të më vijë radha
  mua bujkut e ta hipa, nuk kam për të ta zbritur kurrë!…” Shfreu Kozi me vete dhe kapi gjunjët
  me duar, që t’i mbante të mos i dridheshin nga gjithë ajo peshë mishi e dhjami.
  ……..
  Kozi u nis. Me të hyrë në hendekun me ujë të ëmbël, që duhej të kalonte përpara se të futej në
  kënetë, iu qepën, nëpër kërcinjtë e shpërveshur, shushunjat e mëdha të Trokthit.
• Hej, hej, ç’dreq bën ashtu, se po më rrëzon!….
• Nga lart e nga poshtë më pinë shushunjat gjallë, o bej!…
• Hë, hë, se s’ka gjëkafshë… Kur të hyjmë në ujë të kripur, bien vetë ato.
• Ahere kanë për të më përvëluar se ç’kanë për të më përvëluar kërcinjtë…
• Hë, hë se shëllira t’i djegë e t’i përthanë më mirë plagët!… dhe me këtë “hë, hë” beu e
  shtynte përpara.
• Pse mos flaç, o bej, je kaluar…
• Hë, se s’dëgjon ti, po ec me terezi, se po më tremb rosat me ato “fllaq flluqet” e këmbëve të
  tua si putra ariu…
  Suat bej Vërdhoma harroi se ishte mbi kurriz të bujkut dhe i foli “deh, deh!” të qëndronte.
  ……….
• Hajde Kozi, hajde Kozi, kanë të drejtë bota që të thonë Koz Dynjaja, se dynja shoh vërtet që
  këtej, hipur kalipiç mbi kurrizin tënd… e i dha shpatullave me vërtik, për të zbritur armën nga
  krahu.
• Zbrit bej, se ushëz më të mirë se kjo s’ke ku gjen…, i foli bujku, duke shtrënguar kofshët, që
  po i dridheshin nga barra, mosha dhe ujët e ftohtë e duke rrotulluar kokën, siç bën pula kur
  vështron anash, me një sy. Përpiqej të shikonte, që poshtë lart, si e kishte punën i zoti: do zbriste
  apo jo?
  Po Suat bej Vërdhoma nuk luajti. Si duket ia morën mendë një tufë rosash, që po vinin nga ana e
  detit e, aty, mbi Lumin e vdekur, shtroi fluturimin për në kënetë.
  …………
• Imzot, zbrit një çikë, të shpij dhe unë i varfëri kurrizin, se m’u thye më dysh…
• A Kozi, të lutem, mos ma thuaj dy herë atë fjalë!… Çizmet i kam të reja fringo e më grihen
  nga shëllira, po t’i kall në kënetë…
  ………….
• Ty, o bej, t’u ngrënkëshin çizmet, nga shëllira po mua,që po më djegin e përvëlojnë për ibret
  plagët e shushunjave, po mua…, po mua… dhe s’qe i zoti ta shpjerë më tej fjalën.Po zemërimin… e shpuri. Bota, e zbardhëllyer nga shënditjet e faqes së kënetës, i erdhi rreth e
  rrotull, si rrotë mulliri, mbytur në atë pahun e imtë e të artë të miellit. Mblodhi fuqitë që i kishin
  mbetur, i mbërtheu me dhëmbë në nofullat e shtrënguara, që të mos i shkonin huq dhe, duke i
  dhënë vërtik shpatullës, e vërviti beun në kënetë dhe vetë, i lehtësuar në shpinë e në zemër, ua
  mbathi këmbëve.
  …….
• Ku do të vesh, o lala i qenit! Prite!…dhe beu , pasi u ndreq kulaç, atje në mes të moçalit,
  shkeli synë dhe këmbëzën. Një krismë e mbytur, që çuditi dhe beun vetë, (ai ia njihte buçimën
  armës), mbuloi zhurmën e hapave “fllaq – flluq” të bujkut, që po bridhte nëpër llucë dhe ulërimën
  e Vitës atje në breg.
  ………
• Ah, qen i qenit, po s’t’i kripa mullaqet me një okë saçma unë ty, mos më thënçinVroma!…dhe
  theu armën. Nga tytat e ulura poshtë kulloi çurgu i ujit që kishin marrë grykat dhe rrodhi, si varg
  rruazash, një rrëke e zezë saçmash.”3
  Më keq se kaq nuk është as vdekja. Atëherë a mund ta përfaqësojë myzeqarin një figurë e tillë
  si Koz Dynjaja? Nëse do të vëmë përballë njëri – tjetrit Hysenin e Sukut, Trushin e Libofshës dhe
  Kozin e zonës së Semanit, do shohim një kundërshti drastike, e cila në thelb përbën ndryshimin e
  realitetit historik me atë letrar. Të tre janë fshatarë të varfër myzeqarë, të tre janë kundërshtarë të
  sistemit dhe të tre kanë mbi supe në forma të ndryshme peshën e bejlerllëkut turkoshak. Por,
  ndërsa Hyseni shet kaun dhe me armën e blerë, vret beun për vdekje, ndërsa Trushi gjuan mbi të
  dhe e plagos, Koz Dynjaja, përkundër tyre, e mban shaluar në qafë?! Pa guxuar të bëjë asnjë
  kundërshtim. Madje as nuk hesht, por me shpirt ndër dhëmbë bën edhe muhabet me beun.
  Vërdhoma tallet deri në pikëllim të nderit, kur i flet me gjuhën e kafshës “deh, deh” për të
  qëndruar. Dy kofshët e majmura të beut i varen nga supet fare afër gojës, sa mend i marrin
  frymën e ai nuk guxon as t’i ngulë dhëmbët. Së paku, një kafshim i tillë letrar do lakohej si një
  gjurmë kundërvënieje. Por ai edhe kur e hodhi nga supet në ujë, ishte më tepër i detyruar nga
  këputja e gjunjve, sesa nga revolta sociale. Revolta që ndjen Koz Dynjaja në këtë rast, është
  revoltë e mbytur brenda vetes, e shprehur pa zë dhe, si e tillë, ajo nuk është rezultative. Madje,
  edhe pasi e hodhi, çau me vrap nëpër gjol, aq sa po të mos i kishte marrë çiftja ujë, beu që shtiu
  mbi të, do ta kishte lënë të vdekur në vend. Natyrisht, ky personazh është rrjedhojë e modelit të
  socrealizmit dhe qëllimi është të tregojë shtypjen e thellë klasore në Myzeqe. Koz Dynjaja duhej
  të personifikonte myzeqarin e përvuajtur, të shtypur e të masakruar në regjimet e kaluara, sepse
  ky myzeqar i shtypur deri në palcë, duhej të paraqitej fitimtar vetëm në kohën e partisë.
  Por, pikërisht këtu qëndron edhe mospërputhja e këtyre dy realiteteve. Myzeqari nuk e ka ulur
  kurrë veten aq poshtë në histori, asnjë Koz Dynja nuk ka dalë prej tij, atëherë pse duhej paraqitur
  i tillë në letërsi? Letërsia e ka për detyrë të pasqyrojë me vërtetësi realitetin historik. A e ka
  njohur vallë, Xoxa rastin e vrasjes së beut të Sukut nga bujku i tij? Po rastin e Trushit, që ishte
  banor i Shterpasit, ku zhvillohej një pjesë e ngjarjeve të romanit? Ndoshta po, por ai ishte i prirë
  drejt diskriminimit klasor të personazhit në mënyrë që ai të “ringjallej” në epokën e partisë. Në
  këtë mënyrë, dinjiteti myzeqar edhe sot e kësaj dite paguan “haraçin” e partisë – shtet, sepse,
  teksa realiteti historik priret nëpër kohë, të humbasë njohjen e tij, realiteti letrar merr krahë e
  përhapet nëpërmjet leximit. Si rrjedhojë e kësaj diference, Hyseni dhe Trushi sot janë aq të
  panjohur, sa e kundërta e Koz Dynjasë, i cili bën jetë të plotë publike duke pasqyruar nëpër breza
  një shembull deheroizmi të turpshëm. Nga kjo pikëpamje kënga e Sukut kushtuar aktit heroik të
  3
  Jakov Xoxa, Lumi i vdekur, Vol. II, “Naim Frashëri”, Tiranë, 1965, fq. 79 – 84.Hysenit, shpreh jo vetëm ndjeshmërinë dhe shpirtin krijues të trevës, por bëhet përfaqësuese dhe
  “shpëton” dinjitetin myzeqar nga shpinëpërkulurit e tipit të Koz Dynjasë.
  Për më tepër, kënga e Sukut përbën jo vetëm një nga krijimet më të rralla trimërore në gjithë
  rrafshin e folklorit myzeqar, por edhe një nga tekstet më autentike të kësaj krahine, për faktin se
  në përbërje të saj ka një metaforë origjinale dhe një përmbajtje balade shoqëruar me refrenin
  karakteristik të vajtimit të nënave myzeqare. Metafora “Më rrifje nishan” është burimore, sepse
  rrjedh nga fusha e tipizimit të shpezëve, kur përgatiten për pjellje. Shpendët kakarisin me ca
  tinguj karakteristikë si një këngë të nënzëshme, teksa me sqep marrin fije bari plot naze si nuse të
  turpshme dhe ndërtojnë furrikun e tyre. “Rrihet për vezë,” thuhet në Myzeqe d.m.th. për fillimin
  e tyre. “Rrihje nishan” thuhet në këngë, d.m.th. përgatiteshe për të vrarë. Në jetën e përditshme
  kjo metaforë ka gjetur përdorim edhe në shprehje të tilla, si: “Po rrihet moti për shi” etj.
  Si përfundim, mund të themi se Hyseni i Sukut është një dëshmi historike, që meriton kultin e
  përfaqësuesit më dinjitoz të kësaj treve, sepse mbush një vakuum të krijuar nga periudha e
  feudalizmit të vonë shqiptar në Myzeqe. Këtë përfaqësim krenarie e dinjiteti të rrallë e bën
  dhuratë folklorike pikërisht treva e Roskovecit dhe, konkretisht ajo vatër krijuese, ku lindi edhe
  “Bukuroshja e Strumit.”
  Legjenda e violinistit
  Një nga kulmet e zhvillimit të kulturës popullore në rajonin e Roskovecit është edhe kontributi
  i muzikantit të njohur Tofik Sheme. Ai lindi në vitin 1900 në Roskovec dhe vdiq po aty, në vitin

1. Mësimet e para për muzikë i mori te mjeshtrat: Abdyl dhe Bilbil Vlora, të cilët kishin sazet
   më të dëgjuara në gjithë Jugun e Shqipërisë. Pas aftësimit të tij profesional, në fillim të viteve
   ’30, Fikoja ngriti një orkestër, që është e para jo vetëm për zonën, por edhe për krejt rrethin e
   Fierit. Më parë këtu përdoreshin instrumente të veçuar, të pakompozuar së bashku në një tërësi
   unike. Një nga muzikantët pararendës të tij, i cili “shtroi tapetin” për zhvillimet e ardhshme
   muzikore, ka qenë i ati, Ibrahimi. Por Fikoja pati meritën ta tejkalonte të atin, jo vetëm në
   formimin e orkestrës, por edhe në koordinimin harmonik të saj me folklorin, në funksion të
   karakteristikave të tij më të dallueshme.
   Vetë ai ishte zotërues i talentuar i disa instrumenteve, por mbi të gjitha, ishte zot i
   plotfuqishëm i violinës. Me violinë Fikoja arriti të demonstronte jo vetëm nivelet më të larta të
   muzikës popullore të kohës, por edhe të kompozonte valle, këngë dhe ritme të reja të panjohura
   më parë. Muzika e tij ishte një piramidë tingujsh orkestralë, gdhendur me mjeshtëri virtuoze në
   kujtesën artistike të kësaj krahine. Ajo ka luajtur një rol të rëndësishëm në jetën e këtij
   komuniteti për dy arsye:
   Së pari, ka nxitur folklorin drejt zhvillimeve të mëtejshme cilësore dhe ka arritur, njëkohësisht
   të përfaqësojë Roskovecin në nivelet më të larta të kërkesave të kohës. Dhjetëra e qindra
   interpretime me violinë dhe kompleksin e sazeve kanë përcjellë vlerat krahinore në konkurse,
   festivale, podiume festash dhe pritje ceremoniale të delegacioneve qeveritare nga qyteti i vogël i
   Roskovecit e deri në Fier, Tiranë, Gjirokastër e kudo.
   Së dyti, muzika e tij ka kryer funksione të rëndësishme utilitare në jetën e brendshme të
   banorëve për kryerjen e riteve, zakoneve, traditave dhe ceremonive të ndryshme festive. Në këtë
   aspekt, ajo ka fisnikëruar shpirtrat e tyre. Nuset e dhëndurët, ish – prindërit tanë, vëllezërit e
   motrat tona, janë përcjellë në ceremonitë e tyre dasmore me kabatë dhe ritmet muzikore të kësaj
   orkestrine. Fikoja pritej derë më derë si mik i rrallë e përcillej po si i tillë. Sepse tek ai
   harmonizoheshin bukuria e shpirtit të artistit, etika e sjelljes qytetare dhe autoriteti i një burri serioz. Dasma pa Fikon konsiderohej e varfër, e rrudhur dhe pa rrezatimin e ngrohtë të gëzimit.
   Përkundër saj me Fikon, dasma bëhej e bukur, e hapur, mblidheshin njerëzit dhe gdhiheshin
   gjithë netët e javës. Nëpërmjet këtij kontributi, Fiko Sheme është skalitur në konturet e shekullit
   të kaluar si një medalion i shndritshëm i muzikës sonë popullore
   Secili nga banorët e kësaj zone e ruan si një gjurmë adhurimi imazhin e paharruar të këtij
   muzikanti. Ky është kult artistik dhe në formimin e tij, ka ndikuar edhe opinioni i secilit prej
   nesh. Ky opinion është shfaqur në dy mënyra; në formën e legjendës para vdekjes dhe nderimit
   të tij pas vdekjes.
   Legjenda që ka thurur populli për Fikon është një nga krijimet e fundit të kësaj krahine. Ajo
   lidhet me konkurrencën e bilbilit dhe me bastin inatçor të një pasaniku. Është gatuar me të
   njëjtën mënyrë dhe me të njëjtin brum mitik si në përrallat orientale, përzier me magjinë e
   netëve hënore të Omar Khajamit. Ka ndodhur në Suk, në një nga çastet lirike të argëtimit të
   burrave që këndonin e vallëzonin në hijen e drurëve gjigandë të këtij fshati. Legjenda thotë se
   kur Fikoja i binte violinës, heshtte bilbili mbi degë. Kur këndonte bilbili në degë, heshtte Fikoja
   në hije. Pasaniku u nervozua nga kjo heshtje reciproke e të dyve dhe i kërkoi ta zbriste bilbilin
   mbi violinë, në këmbim të një qeseje me flori.
   Kjo ishte një lojë provokuese e sajuar enkas për ta ulur atë para publikut dhe Fikoja u vu në
   sedër. Mori harkun dhe e rrahu fort mbi instrument, duke ngritur sytë nga kurora e drurëve. U
   mbush me frymë thellë e në çast, gishtat e xhindosur derdhën mbi tela pikëzat e rubinta të
   talentit. Vetëm gishtat e atij burri kishin aftësinë të ktheheshin në alfabetin e panjohur të gjuhës
   së bilbilit. Befas, zogu zbriti nga degët, fluturoi me drojë mbi kokat e njerëzve dhe qendroi një
   çast mbi violinë. Pastaj iku sërish të fshihej në kurorën e gjelbër të drurëve. Njerëzit shtangën.
   Ky është arti! Pasaniku, i zënë ngushtë, nxori qesen me flori dhe e vuri përpara violinistit sipas
   premtimit të bërë. Tofiku ia ktheu mbrapsht. Arti i tij nuk imponohej nga leku. Ky është artisti!
   Kjo është ndoshta legjenda më e bukur e kësaj treve, aq sa do ta kishte zili edhe vetë Nikolo
   Paganini. Sepse është fat që një artist të shfaqet në një popull të tillë, që di të çmojë nëpërmjet
   formave të tilla krahasuese sa të lashta, aq edhe moderne, vlerat më të mira të bijëve të tij. Është
   pikërisht ky popull, që e ka nderuar edhe pas vdekjes artistin e vet duke i akorduar titullin e lartë
   “Qytetar nderi” i qytetit të Roskovecit.
   Pikërisht nga ky shtrat krijues ka lindur edhe kënga “Bukuroshja e Strumit.” Kjo do të thotë se
   në këtë komunitet ka ekzistuar një perceptim i lartë artistik për jetën, pavarësisht nga numri i
   banorëve, niveli ekonomik dhe gjeografia e kufizuar e territorit.
   Tragjedia e ujërave
   Treva e Roskovecit nuk përbën vetëm një territor, ku banon një popullsi me aftësi krijuese, por
   edhe një areal ujor të mbushur me tragjedi të rënda humane, veçanërisht në Jagodinë.
   Jagodina është kufiri perëndimor i grupit të fshatrave të Suk – Strumit, e shtrirë përgjatë
   rrjedhës së majtë të lumit Seman. Dikur, deri në vitet ’60 të shekullit të kaluar, kur u ngrit
   argjinatura e lumit, fshati përbëhej nga dy lagje të mëdha, që funksiononin si fshatra më vete me
   emërtimin Jagodina e Poshtme dhe Jagodina e Sipërme. Dy Jagodinat ishin pjesë e një universi
   ujor që dominonte hapësira të gjera tokësore deri në rrethimin e plotë të banesave. Në lindje ishte
   këneta e zezë e Matkës, në perëndim këneta e Belinës, ndërsa në veri lumi Seman. Dimrat e
   lagësht dhe, sidomos vërshimi i ujërave të lumit, i kthente fshatrat në ishuj natyrorë, që lidheshin
   me qendrën e tyre, Roskovecin me varka peshkimi ose qerre me buaj. Qerret ishin karakteristike
   nga ato që përdoreshin gjerësisht në Myzeqe me boshtin e rrotave të ngritur një metër nga toka dhe mallrat për treg ose bereqeti, që transportohej në mullinjtë e blojes, mbartej mbi stranica. Ky
   burg natyror e kthente jetën e banorëve në një odise të vërtetë me pasoja limituese për moshën.
   Ndërsa në verë, kur ujërat tërhiqeshin në shtratin e tyre, udhët i mbyste pluhuri i trashë, që, kur
   nxehej nga dielli përvëlues, të digjte shputat e këmbëve. Ditët e pazarit, jagodinasit kalonin varg
   si sarakaçanët në udhën që ndiqte bregun e përroit të Myftar beut, i cili ndante Marinzën nga
   Roskoveci, kthente te shtëpitë e vrapenjve e dilte te mulliri i Ali Çepeles, në qendër të
   Roskovecit. Kur ktheheshin, uleshin në anë të udhës e shlodheshin një çast në hijen e plepave
   dhe kavakëve, që ngriheshin në gardhet e shtëpive të vetmuara të gishtajve. Ne, fëmijët që
   kullosnim bagëtitë në ato anë, i shihnim tek ngriheshin e iknin sërish duke zhytur këmbët në
   kumin e udhës dhe mendonim se atje, në shtëpitë e tyre, ai pluhur do të lahej vetëm nga ujërat e
   lumit. Unë i kam përfytyruar gjithmonë ata, si burrat e lumit. Ndoshta se lumi ishte fronti i një
   lufte të gjatë e të heshtur me banorët e Jagodinës. Pikërisht në skenën e atij përbindëshi ujor, janë
   luajtur edhe tragjeditë më të mëdha të kësaj zone. Në ujërat e lumit Seman dhe në thellomat e
   kënetave janë mbytur përvit njerëz të moshave të ndryshme, të cilët përbëjnë thelbin e një fati
   tragjik shekullor, që i ka shoqëruar vazhdimisht banorët e këtyre anëve. Një nga këto tragjedi ka
   ndodhur edhe në vahun e Jagodinës, në të cilin janë mbytur në kohë të ndryshme shtatë nuse të
   reja.
   Shtatë nuse të reja janë rrëmbyer nga ujërat e lumit, teksa përpiqeshin të lanin rrobat ose të
   mbushnin shtëmbat me ujin, që vinte vorbull rrëzë ledhit të vahut. Shtatë nuse në shtatë kohë të
   ndryshme, një nga një, si në një radhë historike për të zënë vallen e përjetshme të parajsës. Ato
   nuk e njihnin pabesinë e ujërave dhe iu besonin me çiltërsi ashtu të dehura, siç ishin nga zhveshja
   e vellos prej duarve të dridhura të dhëndurëve.Vahu i Jagodinës, kjo plagë e thellë e vendlindjes
   sime është mahisur nëpër kohë, duke pikuar pikë – pikë helmin e jeshiltë të dhimbjes. Nga
   prindërit e mi dëgjoja se lumi merrte çdo vit kurbanin e tij të taksur nga zoti. Kjo thënie fatale që
   ishte ngulitur në memorjen time si një thikë ankthi, më kishte trandur aq shumë, sa edhe vdekjen
   e përfytyroja si një dallgë të turbullt lumi mbushur me mister. Kur vija ndonjëherë në bregun e tij
   dhe vështroja vorbullat e frikshme, që rrokulliseshin tëposhtë me zhurmë të rëndë, më dukej
   sikur këndonin ritualin mortor të kurbanit njerëzor dhe më kujtoheshin shtatë nuset e flijuara.
   Pastaj shikoja peligorkat, që hynin e dilnin nga foletë e gërmuara në ledhet gri të brigjeve të tij
   dhe klithmat e tyre të befta më bëheshin si klithmat e nuseve të mbytura. Edhe peligorkat e
   përroit të Myftar beut, më dukeshin si shpirtrat e nuseve të Jagodinës, që ndiqnin burrat e tyre të
   dikurshëm në udhët e pazarit.
   Shpirtrat imagjinarë të nuseve të mbytura të Jagodinës kanë qenë për mua trilli i vërtetë i atij
   lumi. Shtrati i tij i gjerë me meandrat e pyllëzuara nga drurë të ndryshëm endemikë, ngjante si
   një gjarpër i stërmadh gjigand, që ndante me tmerrin e tij izolues dy botë; fshatrat e Roskovecit
   dhe ato të Bubullimës. Përtej ishte edhe Kallmi, fshati i mallkuar, ku kishte ndodhur një tragjedi
   tjetër ujore. Një çetë me nizamë turq donin të hidhnin lumin dhe pyetën një bari për vahun. Bariu
   i mashtroi, duke i orientuar në një thellimë të rrezikshme dhe ushtarët, së bashku me
   komandantin e tyre, hynë në ujë njëri pas tjetrit dhe u mbytën të gjithë. Ngjarja bëri bujë dhe
   sulltani i zemëruar urdhëroi Sheh Ul Islamin të mallkonte fshatin për shtatë breza. Ky ishte
   mallkimi më i madh zyrtar, që kishte ndodhur ndonjëherë në këto anë. Thuhej se mbas këtij
   mallkimi, në fshat ia behën tufat e para të korbave. Qielli nxinte nga turmat e tyre dhe ulërinte
   nga klithmat e çjerra. Sado figurative të jetë kjo pamje, ajo është shumë domethënëse për kohën.
   Një mallkim që u shkul përfundimisht prej këtyre trojeve vetëm në vitin 1913, kur ushtria turke u
   largua nga Fieri nëpërmjet portit të Semanit. Edhe korbat e shoqëronin largimin e tyre të
   atëhershëm. Ndoshta ishin po ato korba, që shoqëruan mallkimin e dikurshëm sulltanor të Kallmit. Këtë pamje rrëqethëse na e bën prezent Eqrem bej Vlora në një nga librat e tij, titulluar
   “Ndihmesë për historinë e sundimit turk në Shqipëri.”Ishte koha e Luftës Ballkanike dhe
   mbeturinat e ushtrisë turke të mundur në Manastir dhe në pjesët e tjera të Ballkanit, tërhiqeshin
   nëpërmjet luginës së Shkumbinit dhe grumbulloheshin në afërsi të Fierit. Më 13 janar 1913, beu i
   Vlorës së bashku me Qemal bej Vrionin dhe Avni bej Delvinën udhëtuan me kuaj për në fshatin
   Grizë, ku ishte ngritur kampi turk, për t’i bërë një vizitë shefit të Shtabit të Përgjithshëm të
   Armatës së Vardarit, Halil pashë Kolonjës (Sedes), i cili ishte dhëndër në derën e vlorajve.
   “Vetëm tufat e korbave na shoqëronin në rrugën tonë, – shkruan ai. – Ato fluturonin sipër dhe
   anash nesh, zbrisnin në tokë dhe pastaj ngriheshin me vrik për të na dalë përsëri përpara. Asnjeri
   nga ne nuk fliste. Mbledhur me mushamatë tona, ne kalëronim njëri pas tjetrit nëpër rrugën, që
   mezi dukej… Sa më tepër ecnim, aq më e qartë bëhej pamja mbi kodrën e vogël, që po ngjitnim.
   Ngado çadra konike, figura të përhimta, të gjelbra që shkojnë e vijnë, zjarre të vegjël, të veçuar,
   që hedhin drejt qiellit tymin e tyre të zi dhe të ngopur me lagështirë… Nuk dëgjohej asnjë tingull.
   Gjithë kjo jetë e plogësht, e trishtme mes shiut të pandërprerë, zhvillohej në një heshtje varri, që
   na linte mbresë të rëndë. Kurrë nuk do të na shlyhet nga kujtesa pamja e tufave të korbave, që
   silleshin përmbi ushtrinë fatkeqe, kurrë…”4
   A thua se këto korba ishin shpirtrat e zinj të djallit perandorak osman, që i kishte mbajtur të
   pushtuara 500 vjet këto troje e, tashmë po largohej duke prishur mallkimin e rëndë të aq e aq
   brezave?
   Por edhe mbas largimit të ushtrisë turke, izolimi i banorëve të dy anëve të lumit ishte fatal.
   Nga ky shkak rridhte edhe amaneti i prindërve tanë për të mos bërë krushqi me përtejasit. Vetëm
   në Imësht, ka pasur një gjemi, që lidhte dy brigjet e lumit që në kohërat e Turqisë. Një nga
   varkëtarët e vonshëm të kësaj gjemie ka qenë Sadushi. Sadushi ka qenë gjithmonë një personazh
   i veçantë për mua. I veshur me aventurat e rrezikshme të lundrimit dimëror, që i dëgjoja shpesh
   nga im atë; ai ishte konturuar para syve të mi si një hero i vërtetë, që ngjasonte me dragoin dhe
   përtej kësaj ndjesie, një urë e përfytyruar në ato brigje, më dukej mrekullia më e madhe e botës.
   Por ura ishte e pamundur dhe unë nuk e kalova kurrë atë lumë në fëmijërinë time. Mungesa e saj
   ishte ndoshta mallkimi i dytë zyrtar për këtë trevë, por, i pashpallur nga kasnecët dhe i pa
   shoqëruar me fluturime korbash. Ajo mungesë bëhej shpesh qefin udhëtarësh. Në këtë mënyrë,
   lumi na ngujonte të gjithëve brenda një frike, që trashëgohej brez pas brezi me besimin e verbër
   të kurbanit. Madje edhe fusha e Roskovecit sikur kishte marrë diçka nga hija e tij e rëndë dhe të
   ngjallte ankth me pafundësinë e saj. Sa herë kam ikur në udhët e këtyre fshatrave, më lodhej syri
   nga horizonti i largët e murmurisja me vete vargjet e njohura të Çajupit:
   “Fushë, fushë e fushë prapë/ Fushë e pasosur e shumë vapë.”Më shumë se kund, këto vargje i
   kam ndjer pikërisht në këto udhë.
   Më vonë, nuset e Jagodinës i takova të ringjallura e të shndërruara në zana. Ishin në ditarin me
   shënime udhëtimi të Eqrem bej Vlorës me titull “Nga Berati në Tomor dhe kthim”. Përshtypja
   ime e parë ishte rrëqethëse, veçanërisht kur mësova se ato kishin qenë aq të bukura. Provinca të
   tilla të aneksuara si Jagodina e kanë pasur fat penën e një figure të tillë madhore si beu i Vlorës
   dhe ky fat i bëri nuset e saj të pavdekshme.
   Në verën e vitit 1908 beu udhëtonte me karrocë nga Vlora në Berat duke ndjekur rrugën e
   vjetër: Fier – Sheqishtë – Marinëz – Jagodinë – Suk – Rërës – Kutalli – Sqepur e Poshnje.
   Mendohet se kjo vijë ka qenë rruga e vjetër antike, që vinte nga Apolonia, por mbas antikitetit
   janë krijuar kënetat e Sheqit, Sheqishtes dhe rruga u braktis për të krijuar një tjetër vijë, që
   tashmë kalonte në rrëzë të kodrave e dilte në Stefanafanë e Roskovec. Kjo është vija mesjetare,
   4 Eqrem bej Vlora, Ndihmesë për historinë e sundimit turk në Shqipëri II, “55”, Tiranë,2010, fq.229. – 232.gjurmët e së cilës shfaqen edhe sot aty – këtu, por që binte më gjatë. Rruga e vjetër antike
   përdorej gjatë verës, quhej “rruga e beharit” dhe bëhej kryesisht me karroca, qerre dhe kafshë
   shale. Madje, në shërbim të saj, në Jagodinë ishte ngritur edhe një han. Eqrem beu i ka parë
   rastësisht ato nuse, kur ktheheshin nga lumi me govata në kokë e bën një përcaktim befasues për
   to, i krahason me zanat. “Një tufë grash, që vjen nga lumi, me govata të gjata mbi kokë, –
   shkruan ai, – u kthejnë sakaq kurrizin të huajve, që sytë e tyre të mos i sodisin dot bukuritë e
   qashtra. Prapa karrocës bëhet një çast, një prapakthehu dhe vargu i zanave kukuris, si i gëzuar
   nga takimi me ata, që largohen mes resë së pluhurit.”5
   Më tej, Eqrem beu përshkruan ujin e pijshëm të banorëve, i cili ishte një lëng i turbullt në të
   gjelbër, që mbante erë dheu, meqë, si kudo në Myzeqe edhe këtu, ai merrej vetëm nga lumenjtë.6
   Edhe sipas këtij përshkrimi, lumi i Semanit i ndiqte banorët e fushave të Roskovecit vatër më
   vatër, duke u bërë zot i tyre i plotfuqishëm, deri në marrjen e haraçit të kurbanit. Mungesa e ujit
   të pijshëm në këtë zonë ka qenë një mallkim i vërtetë shekullor me pasoja dramatike për banorët.
   Në vazhdim beu flet për hanin e Jagodinës.“Hani është i vogël dhe më varfanjak se sivëllezërit
   e vet, – shkruan ai.- Meqë ai u shërben vetëm udhëtarëve, që shkojnë beharit në Berat, kthinat
   dhe stallat e tij janë fare të vogla.”7
   Më tej këtij përshkrimi të zakonshëm, Eqrem beu na jep edhe një “shpikje” që has gjatë këtij
   udhëtimi si dëshmi e prakticitetit të banorëve. “Pamja më interesante, që pashë këtu, ishte një
   tufë patash, që të trembura nga karroca jonë, u ngritën dhe, për çudi, fluturuan në vijë të drejtë
   përballë nesh. Këta zogj kishin ca shirita të bardhë nga të dyja anët e kokës. Njohuritë e mia
   zoologjike nuk mjaftonin për ta shpjeguar këtë zbukurim dhe vetëm një djalë i vogël që hasëm
   më tej, na sqaroi se këndej fshatarët u fusnin patave pendë në vrimat e hundës, në mënyrë që ato
   të mos kalonin dot përmes gjerdheve të pemishteve.”8
   Përshkrimi i këtyre episodeve para më shumë se një shekulli të befason. Shumë pak nga brezat
   e sotëm e dinë se dikur në Jagodinë ka pasur një han, se udha e Beratit, që kalonte përmes kësaj
   zone, ka qenë frekuente në stinën e verës dhe se nuset e Jagodinës kanë pasur bukuri të qashtra
   sa ngjasonin me zanat. Dhe sigurisht, pa këtë dëshmi historike origjinale edhe kujtesa për hanin
   dykatësh të këtij fshati do humbiste, madje edhe vetë ekzistenca e dikurshme e kësaj rruge, do të
   kthehej në flu. Tashmë këto imazhe na duken si një ëndërr verbuese, ashtu si na duket edhe vetë
   kënga e Bukuroshes së Strumit.
   Realitete mistike
   Fantazia krijuese e një populli duket qartë edhe te bestytnitë e tij, tek krijimi i një realiteti
   magjik të besueshëm e të aftë për t’u transmetuar në breza. Në trevën e Roskovecit ky realitet
   shfaqej me gojëdhënëza të vogla, përralla e ndodhi të krijuara, që dora – dorës merrnin peshën e
   një rrëfimi të frikshëm okult. Ka pasur individa që me rrëfimet e tyre magjepsëse për ndodhi me
   djallin dhe ujërat e kënetës së zezë, bëheshin aq të besueshëm, sa transmetoheshin si të vërteta
   origjinale. Shumë nga këto histori qarkullonin pa adresa të qarta individësh dhe autorësia e tyre
   kalonte nga njëri fshat në tjetrin si “njëri nga Jagodina” apo“një burrë nga Suku.”
   Unë besoja se rrëfenja të tilla me djajtë e ujërave, e kishin burimin te burrat e Jagodinës, të
   cilët kur ktheheshin nga pazari, uleshin të shlodheshin në hijen e plepave të gishtajve dhe bënin
   5 Eqrem bej Vlora, Ditar. Nga Berati në Tomor dhe kthim, “Koci”, Tiranë, 2003, fq. 15 – 16.
   6 Po aty.
   7 Po aty, fq. 21
   8 Po aty, fq. 25.muhabet me njëri – tjetrin. Hija e atyre drurëve ishte aq e rëndë, sa përflitej se aty flinin xhindët
   dhe, kushdo që ulej aty, bëhej si i ndërkryer. Madje as bagëtitë e imta nuk mblidheshin në hijen e
   tyre.
   Në fakt, vendi i plepave dhe gjithë territori rreth tyre, nuk ishte vend xhindësh, por varrezë e
   hapur që nga Lufta e Parë Botërore. Pikërisht aty ishte zhvilluar më 2 tetor 1918, një nga betejat
   më të mëdha të kësaj lufte në Shqipëri, ku, për herë të pare, italianët kishin përdorur autoblindat
   franceze, të cilat iu dhanë fitoren përfundimtare. Mbas betejës, italianët i morën të vrarët e tyre
   dhe i varrosën në kishën e Marinzës dhe atë të Roskovecit, ndërsa Austro – Hungarezët nuk
   mundën t’i tërhiqnin të vetët. Fusha e betejës e mbushur me kufoma ushtarësh dhe kuajsh, u bë
   një detyrim sistemimi për burrat e fshatit. Gjyshja ime nga babai, Hamitja, kur dilnim me bagëti,
   na porosiste përherë të mos luanim nga varret e austriakëve se ishte gjynah. Ajo thoshte se për
   “40 ditë kishte dëgjuar rënkimin e shpirtrave të të vrarëve dhe netëve kishte parë të dilnin mbi
   tokë “gjuhë flake me llahtar.”Gjyshja betohej se, “i dilnin në ëndërr nënat e ushtarëve dhe i
   luteshin t’u tregonte për djemtë e vrarë”. Pastaj, vonë, vonë betohej se i kishte takuar ato “të
   zeza” diku ballë për ballë dhe i kishin kërkuar të njëjtën gjë, por se ku me tamam nuk i kujtohej.
   Ky ishte një imazh magjik i konvertuar nga ëndërrat e saj, që kishte si bazë pikërisht fantazinë
   krijuese të individit. Mos isha ndikuar edhe unë nga fantazia e saj? Sepse kur binte mbrëmja, ai
   vend më dukej i trishtë. Aty kishte shumë kukuvajka, që strehoheshin në zgavrat e drurëve,
   plepave , shelgjeve, marinave të gjerdheve, madje edhe nëpër oxhakët e shtëpive. Në perëndim të
   diellit ato fluturonin plogësht nga njëri vend në tjetrin dhe këndonin këngën e tyre të përvajshme.
   Mandej ia përcillnin këngën njëra – tjetrës dhe mua më dukej sikur aty, në varrezat e dikurshme,
   të humbura nën pushtetin rrënues të dherave, kishte ndodhur metamorfoza e nënave të të rënëve.
   Mu përkitazi me rrëfimet e gjyshes, më dukej sikur secili nga këta shpend, ishte nëna e një
   ushtari të vrarë, që, në pamundësi për ta qarë të birin me gjallje, ishte kthyer pas vdekjes në
   kukuvajkë dhe kishte gjetur eshtrat e tij, në varret e humbura të Marinzës. Shpesh, në
   buzëmbrëmjet e freskëta të verës, kukuvajkat e përzienin vajin e tyre me këlthitjen e peligorkave
   të përroit dhe mua më dukej se tragjedia e nuseve të Jagodinës kishte një emërues të përbashkët
   me “nënat” austrohungareze, që banonin nëpër guvat dhe zgërbonjat e këtyre drurëve. Prandaj
   dhe besoja se burrat e Jagodinës, kur ktheheshin të lodhur nga pazari dhe uleshin të shlodheshin
   një çast në hijen e plepave të moçëm, ndiheshin si të ndërkryer dhe të mahnisnin me rrëfimet e
   tyre për djallin e ujërave.
   Tashmë për të gjithë fshatarët e këtyre anëve ishte krijuar bindja se djalli jetonte herë në
   kënetën e zezë të Matkës dhe, herë në lumin Seman. Në rastet më të shpeshta shfaqja e tij
   ndodhte në dy momente kulmore të ditës; në drekë dhe në mesnatë. Kjo dalje vihej re nga
   pazarasit e vonuar, kur i zinte vapa në rrugë dhe nga udhëtarët e vetmuar, që ktheheshin
   mesnatave në shtëpi. Të gjitha rrëfimet e lidhnin shfaqjen e tij si një kob. Kjo tregonte se ujërat
   ishin të pakënaqura për kurbanin vjetor dhe dërgonin përfaqësuesin e tyre ta rrëmbente pengun e
   taksur. Pazarasit tregonin se ai shfaqej ditën si lypsar dhe të verbonte rrugën me pluhur dhe i
   gënjyeri ikte kuturu, derisa e shihte veten buzë kënetës. Ishte ngatërruar. I lemerisur kthehej vrik
   dhe vazhdonte rrugën duke treguar të nesërmen këngën e vdekjes, që kishte dëgjuar buzë ujërave
   të turbullta të kënetës. Ndoshta ishte kjo arsyeja që ata iknin e vinin gjithmonë të shoqëruar
   grupe – grupe me njëri – tjetrin.
   Ndërsa natën djalli shfaqej si cjap dhe thërriste me blegërimë joshëse, si një kafshë e humbur
   që të lutej për ndihmë. Anash të ngrinte një mur nate dhe rruga nga të drejtonte, ndriçohej
   çuditshëm prej një drite që vetëm personi i mashtruar e shikonte. Dikush e ndjeu këtë kurth dhe u
   ul e ndezi një cigare. Hutimi ishte pikëllues, një shurdhëri fatale, që nuk mund të përshkruhej. E ndjente se ishte kapur nga një hije e rëndë, thithte cigaren fort, po nuk kishte energji të çlirohej
   prej saj. Blegërimat e cjapit afroheshin e largoheshin me një akustikë të thellë muzikore lutëse e
   ndjellëse ndërkohë, por ai nuk ngrihej. Fati i tij luftonte me djallin atë natë, derisa u dëgjua kënga
   e parë e gjelave. Atëherë si me magji, muri i natës u hap, blegërima e cjapit nuk u dëgjua më dhe
   i humburi u kthjellua dhe e pa veten buzë kënetës së zezë, të mashtruar barbarisht e të shpëtuar
   nga cigarja e ndezur. Kjo histori kishte zënë aq vend te ne, sa në tufat tona të bagëtive, nuk
   mbanim kurrë dhi dhe, për më tepër, nuk e kemi përdorur kurrë mishin e dhirtë, pikërisht për
   këtë arsye.
   I vetmi njeri që luftonte kundër djallit në anët tona, ishte xha Sadiku, yshtari i Kumanit, që e
   kishte shtëpinë buzë përroit të Myftar beut. Të gjithë ata, që trëmbeshin nga djalli shkonin të
   yshteshin tek ai. Dhe djalli nuk u shfaqej më as në rrugë, as në ëndërr. Ata që ishin shëruar nga
   frika e djallit, e mbanin yshtarin si shenjtor. Por nami i tij i kaloi kufijtë e krahinës, kur luftoi me
   ciklonin dhe e mundi atë. Në fakt ai nuk ishte një ciklon dokudo, por një tip tornadoje, që u ngrit
   papritur diku nga mesi i fushave të Sukut dhe mori nga jugu në drejtim të Matkës. Derisa erdhi
   aty kishte marrë me vete dëngje me lëpushka, ferra, shkurre dhe pluhur të dëndur, që ngrihej në
   ajër sa të hante syri. Në Matkë kaloi pikërisht te shtëpitë e gishtajve, rrëmbeu një plep nga ata që
   rrinin në hije pazarasit e Jagodinës, rrëmbeu një lopë që ishte lidhur te cepi i shtëpisë, ca tjegulla
   dhe me një zhurmë të tmerrshme hyri në përrua, pikërisht aty ku ishin kaminat e Marinzës. Aty
   ndoqi rrjedhën e tij duke ngritur ujërat përpjetë dhe çau përpara furishëm me një zhurmë të
   llahtarshme. Por, kur u afrua te shtëpia e xha Sadikut, yshtari i doli përpara dhe e priti duke
   tundur kuranin e duke kënduar ca lutje me zë të lartë. Për çudi, cikloni u fashit para këmbëve të
   tij dhe dragojtë, që thoshte yshtari se rrinin në kurorën e ciklonit dhe tërhiqnin lart ato sende e
   dhera marramendëse, e kishin dëgjuar dhe kishin ndërprerë punën. Pas kësaj, shpjegimi që jepte
   yshtari se dragojtë po luftonin me djallin për ta vrarë atë, u bë besim absolut dhe djalli në sytë
   tanë u bë edhe më i keq se më parë.
   Por kishte ca njerëz që thoshnin se djalli livadhiste lirshëm në këto anë, se fshatrat tona nuk
   kishin xhami. Besimtarët myslimanë të Jagodinës, Sukut, Marinzës, Strumit e Roskovecit
   frekuentonin xhaminë e Kumanit, ku shërbente hoxhë Hazbiu nga Siqeca. Por as jagodinasit që
   kishin pasur hoxhë Muharremin, nuk kishin xhami. Hoxhë Muharremi erdhi aty në fillim të vitit
   1945 nga Çamëria si pjesë e eksodit të njohur biblik të kësaj popullsie dhe u strehua për 6 muaj
   në shtëpinë e Dalip Çepeles, derisa iu dha një copë tokë dhe ndërtoi banesën e tij. Rrinte aty dhe
   shërbente nëpër shtëpitë e besimtarëve, por pa çati zoti mbi kokë. Dhe kur u bind se besimtarët
   nuk kishin ndërmend të ngrinin xhami, iku fare. Banorët kujtojnë që e përcollën për në Fier në
   udhën e ngushtë të bregut të lumit, me katër kuaj të ngarkuar me laçkë e plaçkë. Çallma e bardhë
   e hoxhës përkundej me pikëllim në atë udhëtim lamtumire, që s’mundi e s’mundi dot të ngrinte
   një xhami në Jagodinë.
   Por afshi fetar sikur ishte venitur edhe në fshatra të tjerë. Më shumë se vinin besimtarët në
   xhami, ishte hoxha që vinte te besimtarët për të mbledhur taksën vjetore të xhamisë. Madje edhe
   vjelja e saj u bë e vështirë, sa kujtoj që im atë, nuk e pagoi atë disa vite më parë se të prisheshin
   institucionet e fesë. Shkak për mospagimin e saj ishte bërë vetë hoxhë Hazbiu.
   Një ditë ramazani babai kishte shkuar në pazarin e Roskovecit me tim vëlla prej dore dhe ishte
   futur në një pijetore t’i blinte një arançatë. Ishte gusht dhe vapa të përvëlonte, ndërsa buzët i
   ishin plasaritur nga etja. Por agjëronte dhe mundimin sfilitës të agjërimit e pranonte si një
   sakrificë shpirtërore ndaj zotit. Por, kur po largohej nga banaku, i kapën sytë hoxhë Hazbiun ulur
   në një cep të pijetores, që hante e pinte gjithë qejf. Babait iu lbyrën sytë nga inati dhe i vajti në
   tavolinë.- Të bëftë mirë hoxhë!- I tha, – nuk agjëron ti?

• Mua ma bën kabull zoti, – i tha hoxha duke u përdredhur.
  -Turp dhe harram! – I shfryu babai. Unë të dija hoxhë kurani, por ti qënke hoxhë shejtani. Mos
  më hajde më të marëësh lekët se nuk paguaj për një hoxhë si ti.
  Dhe…, babai nuk e pagoi më atë hoxhë.
  Por “protesta” ndaj agjërimit nga barinjtë e grigjës fetare ishin bërë në Marinëz edhe nga krahu
  i besimit ortodoks. Një herë, në kishën e Shën Spiridhonit të këtij fshati, ishte ftuar të meshonte
  peshkop Visarion Xhuvani, kur ishte drejtues i Mitropolisë Beratit, Vlorës dhe Myzeqesë.
  Peshkopi erdhi i shoqëruar nga zëvendës mitropoliti i Fierit, stavrofor kkonom at Polizoi dhe
  Vangjel Lulja, ish – psaltës i djathtë i kishës së Fierit. Mbas meshimit, së bashku me priftin e
  Marinzës, ikonom at Spiro Priftin, ishin të ftuar të drekonin tek kujdestari i kishës. Ishin ditë
  kreshme dhe kudo ndjehej aroma e fasuleve të zjera. Visarioni sapo hyri në derë, në vend të
  përshëndetjes thirri: “Moj, ti e Spiros, mua ma bëj të skuqur zogun se ma bën kabull perëndia.”
  Vangjeli tregonte sa kishin ulur kokat dhe e kishin përtypur në heshtje “lajthitjen” e peshkopit.
  Por, pavarësisht këtyre arsyeve, djalli kishte zënë një vend të rëndësishëm në jetën tonë. Madje
  streha e tij kishte arritur deri në ujërat e përroit. Ndoshta për këtë shkak ai përrua fushor gjysmë i
  tharë e ndante territorin në dy pjesë. Në fëmijërinë time të hershme unë e kujtoj zonën matanë tij,
  si një mister të vërtetë. Jo vetëm se andej ishte këneta e zezë, por edhe se tokat e përtejme ishin
  të fermës dhe ne, që na merrte kooperativa, nuk na lejonin të kullosnim bagëtitë.
  Njëherë rrija në bregun e përroit dhe vështroja fushat e fermës të sapokorrur nga grunjërat e të
  mbushur me bagëti të shumtë. Ajo dukej si një savanë e gjerë dhe e pafund ngjyrë bezhë në kafe
  si e djegur nga drita e hënës. Barinjtë luanin me njëri – tjetrin lojërat e trashëguara si kulturë
  rurale cingël, top apo xhamthi dhe thirrjet e tyre shuanin çdo zhurmë tjetër në hapësirë, duke
  dominuar vetëm zërat njerëzor. Unë i ndiqja me kërshëri dhe shikoja me lakmi vrullin e madh të
  shfrimit veror të fushës. Befas, në bregun tjetër, u shfaq demi i zi i Veros. Ai doli si nga një
  shpellë ëndërrash, qendroi përballë meje dhe tundi kokën lart e poshtë disa herë, duke u
  hakërryer me brirët e harkosur si rrathë ferri. Dielli ishte në ngjitje dhe hija e demit u shtri mbi
  ujërat e argjendta të përroit, duke u valëvitur në mënyrë të frikshme nga rrjedha e tyre. Mua m’u
  kujtuan rrëfimet me djallin e ujërave dhe më rrëqethi ai konfigurim i çuditshëm i hijes. Ai dem i
  zi që Verua e mbante për të mbarsur lopët me çmimin 100 lekë për kokë, po më dukej si një dem
  mitologjik. Nami i tij kishte shkuar deri në fshatrat e largëta si një dem race i denjë për të
  riprodhuar pasardhës të fortë e të shëndetshëm. Këtej nga ana e arave të kooperativës, nuk kisha
  parë një dem të tillë. Edhe ai dem u bë papritur një burim bestytnish, që u shfaqën, sapo ndodhi
  diçka e çuditshme me lopët.
  Në mëhallën time ishin mbarsur shtatë lopë me demin e zi të Veros. Të shtata kishin pjellë viça
  të zinj dhe të gjithë meshkuj. Por asnjeri nga fshatarët nuk e mbante për dem race pjellën e tij. Të
  gjithë pëshpërisnin nën zë një mëkat të pashkruar… Deri në shtatë kishte vajtur numri i lopëve të
  pjella dhe asnjë tjetër nuk mbarsej më. I kishin lënë lopët të digjeshin në zjarrin e epshit, aq sa
  shkulej gjithë fshati nga pallma e tyre, pastaj i kishin çuar te demi, por, as atëherë lopët nuk
  mbarseshin. Dhe njerëzit ia bënin ah! Kjo ndodhi që kur lopa e shtatë bëri dy viça. Atëherë
  ndodhi gjëma. Nuk kishte ndodhur kurrë që një lopë të bënte dy viça. Delet, apo edhe grate,
  kishin pasur dyjarë e binjakë, ndërsa lopët jo. Tashmë djalli ishte shfaqur sërish dhe kishte
  nxjerrë krye si mallkim i fshehur në barkun e gjësë së gjallë. Kjo u bë e trishtë dhe pleqtë e
  fshatit u mblodhën dhe i kërkuan të zotit ta vriste njërin prej tyre për të shlyer mëkatin. Por i zoti
  i lopës kishte qeshur me propozimin e bërë dhe kishte thirrur të shoqen t’i sillte kalamajtë binjakë. Fëmijët erdhën dhe ata panë dy kolopuça të vegjël, që lodronin me njëri – tjetrin në
  krahët e së ëmës.
• Ta vras njërin prej këtyre, ë? Si thoni ju? Të bëj mëkat? Krim? Këta m’i ka dhënë zoti…
  shpirtin e jep zoti. Edhe dy viçat m’i ka dhënë zoti, – u tha ai.
  Burrat ikën të turpëruar, madje pa e marrë vesh mirë të turpëruar apo të trembur. Ata flisnin
  për djallin, ndërsa ai iu kishte folur për zotin dhe atë që ata e quanin mallkim, ai e quante bekim
  e mbarësi.
  Kur isha në vitet e para të gjimnazit gjatë pushimeve të verës, punoja në fermë. Një ditë më
  caktuan me skuadrën e vaditjes së arave me misër. Vaditja do të zgjaste pa ndërprerje ditë- natë.
  Arat ishin fare pranë ujërave të tërhequra të kënetës së zezë të Matkës dhe unë pashë ato ditë, për
  herë të parë aq afër atë basen marramendës ujor, mbuluar pjesërisht nga kori i trashë e pjesërisht
  nga kashta.
  Kur erdhi mbrëmja, një mbrëmje e kaltër fushe, ujërat e kënetës u mbushën me yje.
  Dosbaltëzat notonin lirshëm, bajzat shfaqeshin aty – këtu duke pluskuar sa në breg, në ujëra,
  ndërsa bretkosat këndonin si të dehura nga drita yjore. Ujërat e vakët përzier me hënë të tretur
  verore shtonin epshin e madh të meshkujve. Herë – herë ata më të bëshmit kërcenin përpjetë dhe
  ndiqnin bretkosat femra. Tej, në qendër të kënetës, ishte hauzi i zi, që nxinte edhe më shumë nga
  mugu i kaltër i natës. Ai hauz ishte aq i thellë, sa nuk i gjendej fundi. Madje për këtë shkak,
  këneta nuk thahej kurrë, se thuhej që burimet e tij ishin nën nivelin e detit. Edhe emrin e kishte
  marrë pikërisht nga ai hauz që nxinte nga thellësia. Herë – herë ujërat buçisnin aty me ca zhurma
  të frikshme e bënin rrathë të mëdhenj, sa të kujtonin misteret e Bermudes. Këtu ishin mbytur
  njerëz, sidomos peshkatarë dhe këtu besohej se ishte strofulla e djallit.
  Të rrije në një mbrëmje të tillë pranë kënetës, të rrije në atë vetmi të përballur me ato ujëra të
  mbushur me rrëfime të frikshme djajsh e kurbanësh, ishte e pamundur të mos përjetoje
  emocionet e ringjallura të ankthit të dikurshëm fëmijëror. Por, pavarësisht emocioneve të tilla,
  unë rrija e rrija ato çaste pranë saj, me idenë e fiksuar se nga hauzi i thellë, do të dilte demi i zi i
  Veros. Ai dem që në fëmijërinë time besoja se ishte mitologjik dhe brirët ia krahasoja me rrathët
  e Ferrit. Tashmë ai dem më shfaqej para syve më atë dritën vezulluese plot mister qiellor që më
  bënte të rrëqethesha. Më tepër se tokësor, ai ishte qiellor dhe mua më dukej se kohët po
  riktheheshin në kujtimet e mia në formën e tyre fillestare. Pikërisht nga kjo ndjesi, demi
  shpërtheu nga ujërat e hauzit me një vajzë të bukur mbi shpinë. Ishte Bukuroshja e Strumit, që
  kishte sjell aty vet Zeusin në formën e demit mitologjik. Ishte Bukuroshja apo Evropa, vajza që
  Zeusi e rrëmbeu dhe iku nëpër detin e Mesdheut i shndërruar në dem? Ky ishte një përjetim që
  më pushtoi të tërin atë mbrëmje të kaltër vere, aty, buzë ujërave të kënetës së zezë, ku legjenda e
  Bukuroshes po më dukej më reale se kurrë më parë.
  Historia tekstuale e këngës
  Në zonën e Roskovecit kujtohen shumë vrasje dhe shumë gra të bukura, të gjalla dhe të
  vdekura, por asnjera prej tyre nuk është futur në këngë. Shpirti artistik i popullit të kësaj krahine
  ka ditur të qëmtojë majanë e ngjarjeve më pikante të jetës së tij. Trimëria dhe bukuria për të kanë
  qenë tepër të rralla. Filozofia e këtij konceptimi ishte gjithashtu tepër e qartë. Jo kushdo që vret,
  është trim dhe jo të gjitha bukuritë janë të përshtatshme për të hapur portat e këngës. Pikërisht në
  këtë kontekst duhet parë edhe kënga “Bukuroshja e Strumit.” Madje kjo e bën edhe më të lehtë
  referimin semantik dhe analizën konkrete të saj. Gjithsesi kënga ka një histori tekstuale, e cila
  duhet bërë prezente në këtë analizë. Interesimi i parë për “Bukuroshen…” ka filluar në vitin 1979 nga udhëheqësi i kohës Enver
  Hoxha. Ish – sekretari i partisë së kooperativës bujqësore Grecalli, Bajram Çepele, në kujtimet e
  tij shkruan: “Në 6 – mujorin e parë të vitit 1979, kryetari i kësaj kooperative, Miti Shapka, u thirr
  në Tiranë për të raportuar në një nga mbledhjet e Sekretariatit të K.Q. të Partisë për realizimin e
  planit të pambukut. Në përfundim të raportimit Enver Hoxha, mbasi e falënderoi për punën e
  mirë, e pyeti se në cilën kooperativë bënte pjesë fshati Bishanakë. Mbas përgjigjes Hoxha i tha:
  “Në Bishanakë kam qendruar për një kohë, kur isha i vogël dhe më ka pëlqyer. Më kujtohet mirë
  se në atë kohë, këndohej një këngë që titullohej “Bukuroshja e Strumit.” Të nesërmen, kur u
  kthye nga Tirana, kryetari informoi ish – sekretarin e parë të Komitetit të Partisë në Fier dhe
  organet e kooperativës për çka u tha në Sekretariatin e KQP.9
  Por për këtë këngë nuk u interesua
  njeri deri në vitin 1983, kur gjatë zhvillimit të punimeve të Kongresit të Rinisë, Enver Hoxha
  kontaktoi me Pëllumb Hazizin dhe e pyeti se nga ishte. Kur dëgjoi që ishte nga Strumi, Hoxha i
  foli për këngën e njohur. Mbas këtij momenti interesimi për këngën në Fier u bë aktiv.
  Kompozitori i njohur Nikollaq Bulo tregon se u ngarkua të merrej drejtpërdrejt me kërkimin e saj
  në terren. Ai ngriti një grup të përbërë nga vetë ai dhe dy specialistë të fushës, Bajo Toto dhe
  Refat Hyria. Por në zonë nuk u gjet asnjë gjurmë. Kënga kishte humbur dhe pretendimi i Hoxhës
  u konsiderua i pamundur për t’u vërtetuar. Së fundi, nga punonjësit e kulturës u sajua një tekst
  me titull “Moj, thëllëzë e malit”dhe filloi përgatitja për t’u paraqitur në festivalin e Gjirokastrës.
  Kënga u këndua nga vëllezërit me banim në Sheqin e Madh, Nikollaq e Vangjel Dano. Ja teksti i
  plotë i kësaj kënge të riprodhuar:
  MOJ, THËLLËZ’ E MALIT “Moj, thëllëz’ e malit,
  me llërë përveshur,
  dil të shoh një herë,
  me buz’ duke qeshur.
  Shkove në burim,
  u hodhe në vah,
  bukuroshe Strumit
  me shtëmba në krah.
  Në anën e brezit
  mbaje një kërma.10
  bukuroshe Strumit
  me shtëmba në krah.
  Ngrije ca shaminë,
  të shoh bukurinë,
  bukuroshe Strumit
  me shtëmba në krahë.11
  Por vetëm pak ditë para hapjes së festivalit të Gjirokastrës, Enver Hoxha botoi librin me
  kujtime titulluar “Vite të vegjëlisë”. Midis tyre zinte vend në mënyrë fragmentare edhe kënga e
  9 Bajram Cepele, “Bukuroshja e Strumit”, kujtime, M.H. Fier.
  10 Patllake, revole
  11 Një kala me këngë,(këngë të Festivalit Folklorik Kombëtar Gjirokatër 1983, Përgatitur për shtyp Ramazan Vozga
  & Odhise Grillo, “Naim Frashëri”, Tiranë, 1984, fq.220.“Bukuroshes…”, që e këndonte i ati i tij. Ky tekst përbën edhe dëshminë e parë shkrimore, që na
  vjen nga gjysma e parë e shek. të kaluar. Është shumë i rëndësishëm fakti se krahas këngës labe e
  gjirokastrite si ajo e patriotit Balil Nezha, i ati i Hoxhës këndonte edhe këngën myzeqare. Kjo
  dëshmon për kufijtë e shtegtimit të folklorit të kësaj krahine. Enver Hoxha thotë se fjalët e
  këngës ishin pak a shumë këto:
  “O thëllëz’ e malit,
  Me llërë përveshur
  Me shtëmba në duar,
  Ti shkoje buzë lumit
  Ngrije ca shaminë
  Moj, Shën Mëri e Strumit” etj.12
  Por kënga nuk bëri ndonjë përshtypje të veçantë në festival. Gjithsesi Bulo thotë se për hir të saj,
  grupi i Fierit u vlerësua me çmim të tretë. Kënga u paraqit për herë të dytë në Gjirokastër në vitin
  2008, e kënduar nga Llazar Dumi dhe Edmond Grëmbi. Këtë here kënga u vlerësua me çmim të
  tretë.
  Pra, hulumtimi i këngës në terren është kryer me ekip të specializuar dhe nuk ka rezultuar
  pozitiv. Por, përkundër thënies së Bulos, Refat Hyria, ish – përgjegjës i kulturës në kooperativën
  bujqësore të Suk – Strumit dhe pjesëmarrës në ekipin e kërkimit në terren, tregon se atëherë ata
  kanë hasur në një shenjë. Kanë kërkuar në pesë fshatrat e kooperativës dhe kanë gjetur një shenjë
  të vetme në fshatin Velmish. “Aty, – thotë Hyria, – plaku i moshuar Rrapo Arapi kujtonte diçka
  nga kjo këngë, por grupi drejtues në Fier nuk e mori parasysh atë dhe e rregulloi vetë tekstin dhe
  melodinë e këngës.”13
  Dikur, para disa vitesh, kur fillova të përfshihem nga interesi i kësaj kënge, munda të
  hulumtoj në Arkivin Shtetëror të Tiranës në fondin e Sheries (gjykatores) së Beratit, por nuk hasa
  ndonjë të dhënë. Gjeta vetëm një dokument që i përkiste vitit 1844, i cili bënte fjalë për një
  vrasje, që kishte ndodhur në Strum. Dikush kishte vrarë një burrë nga fisi “Apostoli” dhe ishte
  fshehur në pyllin e dendur të këtij fshati. U deshën vetëm 3 ditë që të zhvillohej gjyqi dhe
  koshadhet ta kapnin kriminelin e ta ekzekutonin me varje, po aty ku kishte kryer edhe krimin.
  Më vonë u njoha me Pandeli Priftin nga Strumi, 85 vjeç, i cili kishte ikur shumë herët nga fshati
  dhe kishte qenë gjithmonë larguar me punë në brigadat e shpimit të puseve të naftës në zona të
  ndryshme kanteriale. Pandeliu banonte afër Muzeut Historik të Fierit, ku punoja unë, kishte të
  zhvilluar ndjenjën e interesit për trevën dhe kjo na afroi mjaft me njeri – tjetrin. Ai ishte
  pasionant i këngës dhe më dha një tekst të “Bukuroshes…” duke pretenduar se ky ishte origjinali.
  Madje e këndoi aty në praninë time me zë të ulët. Ai thoshte se e njihte historinë e saj, e kishte
  dëgjuar nga të afërmit dhe e kishte kënduar disa herë atë. Ky tekst ishte shumë interesant:
  BUKUROSHJA E STRUMIT
  Thëllëzë, kur zbret nga mali
  Me llërë përveshur,
  Me buzë duke qeshur.
  Thëllëzë, më shkoje në lumë
  12 Enver Hoxha, Vite të vegjëlisë, kujtime për Gjirokastrën. Tiranë, “8 Nëntori” 1983, fq.157.
  13 Refat Hyria, Shënime për “Bukuroshen e Strumit”, Muzeu Historik Fier. Më hidheshe në va,
  Me shtëmbë në krah.
  Ah, moj, Bukuroshe Strumit, ah!
  Me dy qetë e zesë, lëroje në arë,
  Me kindat e fustanit lesoje ugarë
  Ah, moj, Shën Mëri e Strumit, ah!
  Në anë të brezit, më mbaje një kërma,
  Ah, moj, Bukuroshe e Strumit, ah!
  Seç të erdhi beu, të vrau nënën dhe babanë,
  Ah, moj, Shën Mëri e Strumit, ah!
  Seç nxore kërmanë, qellove beun dhe qehajanë.
  Ah, moj, Shën Mëri e Strumit, ah!14
  Përtej kësaj njohjeje Prifti konfiguronte edhe gjeografinë e hershme të fshatit. Ai fliste për
  pyllin e dikurshëm që unë e kisha hasur në burimet arkivore dhe kujtonte përroin, që zbriste
  pranë kishës së Shën Sotirit e, që ishte tharë mbas ndërtimit të ujëmbledhësit të Kurjanit. Ky
  element ishte mjaft i rëndësishëm për të lidhur përshkrimin e vajzës me shtëmbë në krah.
  Përcaktori lumë apo përrua ishte dytësor. Sipas tij, ngjarja ka ndodhur në gjysmën e dytë të shek.
  XIX. Një çift kishte lindur shumë fëmijë, por kishte rritur vetëm një vajzë, e cila ishte aq e
  bukur, sa me të binin në dashuri gjithë djemtë e fshatit. Vajza ndihmonte të ëmën me punët e
  shtëpisë dhe të atin në punët e bujqësisë. Por bukuria e vajzës mbartte në vetvete edhe fatin e saj
  tragjik. Njëri nga bejlerët e zonës, sapo dëgjoi për të, erdhi në Strum dhe bëri çmos ta joshte.
  Vajza e refuzoi dhe, nga kërcënimi i tij, u armatos. Kudo ku vinte e shkonte, në lumë për të
  mbushur ujë, apo në arë për të punuar, mbante gjithmonë një kobure në brez. Derisa një ditë beu
  tentoi ta rrëmbente dhe përdori armën ndaj prindërve të saj, që u përpoqën ta pengonin. Vajza e
  gjuajti gjithashtu me armë dhe në këtë përpjekje mbeti e vrarë edhe vetë.
  Një tjetër të dhënë të rëndësishme për këngën na e jep poetja, shkrimtarja dhe etnografja e
  njohur fierake, Lulieta Dano. Lulieta kujton se gjyshja e saj nga i ati, Maria, ishte bija e Jorgji
  Kondakçiut, këngëtarit të njohur fierak në çerekun e parë të shek. XX. Jorgji ishte kopshtar i
  Omer pashë Vrionit dhe shkonte për të kënduar deri në Përmet e Leskovik, kudo ku e thërrisnin
  nëpër dasma, apo kur shoqëronte pashanë. Ai e këndonte këtë këngë dhe Maria e kujtonte shpesh
  “Bukuroshen…” si këngën e tij më të preferuar dhe, sa herë që e kujtonte atë, bënte kryq. Bënte
  kryq, sepse ajo nuk i thoshte vetëm“Bukuroshe e Strumit,” por edhe “Shën Mëri e Strumit.”
  Kontaktet e Halil Hoxhës me këngën myzeqare
  Interesimi i Enver Hoxhës për këngën e Bukuroshes nuk lidhet vetëm me kujtesën e tij
  fëminore në konakët e Gjirokastrës. Kjo kujtesë do të ishte mjaft e shkurtër përballë viteve të
  gjata e të ngarkuara të aktivitetit të tij politik, nëse nuk do gërshetohej me përjetimet konkrete në
  vendin e origjinës së saj, në Myzeqe. “Më kujtohet mirë se në atë kohë këndohej një këngë, që
  titullohej “Bukuroshja e Strumit.” – i ka thënë ai Miti Shapkës. Pra ai e ka dëgjuar këngën e
  Bukuroshes të kënduar në Bishanakë, kur kishte ardhur me pushimet verore te daja i tij, Shyqyri
  Çuçi. Madje edhe dashuria e të atit për këngën myzeqare lidhet me të njëjtat përjetime.
  “Kur i thosha xhaxhait t’ia merrte një herë shtruar pranë oxhakut, – shkruan Hoxha, – ai me zor
  kandisej, por qejfin nuk ma prishte dhe ia fillonte herë labçe, gjirokastritçe, herë myzeqarçe…
  14 Pandeli Prifti. Bisedë e zhvilluar në Muzeun Historik Fier, dt, 06.06. 2016.Plaku e donte edhe këngën myzeqare, që më pëlqen edhe mua shumë, por unë shumë keq ia
  prisja.”15 Sipas kësaj dëshmie, i ati i tij e ka bërë pjesë shpirtërore këngën myzeqare, ashtu si
  edhe këngët e vendlindjes së tij dhe ato të labërisë, ç’ka do të thotë se ai ka pasur kontakte e
  përjetime konkrete me raste e njerëz të ndryshëm të trevës, ku lindi e u këndua kjo këngë. Ishin
  pikërisht këto kontakte, të cilat i dhanë jetë dhe e mbajtën gjallë këtë këngë, por që nuk janë
  zbardhur deri më sot për lexuesin.Tashmë kemi mundur të krijojmë një pasazh të plotë të
  marrëdhënieve të Hoxhës me trevën.
  Aty nga vitet 1923 –’24 Shyqyri Çuçi nga Gjirokastra, daja i Enverit me banim në Bishanakë
  të Fierit (sot lagjia “Liri”), hyri në bashkëpunim me mikun e tij, Jani Priftin në Marinëz, të atin e
  këngëtarit të njohur Joti Prifti dhe ngritën së bashku një fermë me bagëti të imëta. Sipas
  shënimeve të njërit prej pasardhësve të sotëm të këtij fisi, inxhinierit Vangjel Andon Prifti, fisi i
  njohur i Janit ishte aq i gjerë, sa në këto vite bëheshin rreth 18 djem të rinj, duke filluar nga: Joti,
  Tili,Todi, Jorgji, Vidua, Markoja, Andoni, Rakoja, Petoja, Nasi etj. Nevojat e jetës i kishin
  detyruar këta djem të angazhoheshin në punëra të ndryshme, nga tregtia e kuajve të egër
  nëpërmjet portit të Semanit, punimi në mullirin e Nebi Gjatës në Fier e, deri në djegien e qymyrit
  të drurit në pyjet e Pezës për llogari të Babë Myslimit. Madje më parë, njeri nga burrat e këtij
  fisi, Kostandini, kishte emigruar në SHBA. Kur u kthye, sipas dokumenteve arkivore, u
  angazhua me çetën e patriotike të Hysni Toskës nga Luari dhe ka hyrë në histori si firmëtar i
  Kuvendit të Sinjës, mbajtur më 23 korrik 1912 dhe pjesëmarrës në Kuvendin e Fierit organizuar
  nga Ismail Qemali e Luigj Gurakuqi, më 10 gusht të këtij viti. Kurse Jani njihet si figurë aktive
  dhe në shënimet e Nikolla Milotit, bashkëfshatarit të tij, del të kenë organizuar në mars të vitit
  1923, së bashku me mësuesin e Marinzës, Naun Prifti (Doko), takimin me Avni Rustemin në ish
• shkollën e atëhershme, pranë kishës së fshatit. Pra aktiviteti i këtyre burrave ishte i gjerë dhe
  mjaft i spikatur për kohën.
  Në fillim fermën e hapën me 500 krerë bagëti të imëta dhe më pas e zgjeruan deri në 1500
  krerë. Stanet i ngritën në Vadhizë, ndërsa për kullota shfrytëzohej Jaruja, që ishte pronë e Qazim
  Selfos me të vëllezërit nga Gjirokastra. Më tej kullotat zgjeroheshin deri në bregdet duke marrë
  sipërfaqe të tëra me qira.
  Organizimi i këtij biznesi bëhej kryesisht nga Jani. Jani organizoi administrimin e fermës,
  duke ndarë detyrat për secilin nga djemtë. Joti ishte kujdestari direkt për punët e përditshme të
  fermës. Edhe në vazhdim gjatë gjithë jetës së tij Joti ka shfaqur aftësi organizative dhe është
  njohur si drejtues i fisit e i fshatit, përfshirë këtu edhe periudhën e Luftës, kur ai u zgjodh kryetar
  i Këshillit Antifashist. Andoni ngrinte terinat e stanit, bënte kasollen, vathën dhe piqte bukën e
  barinjve. Kjo aftësi e fituar aq herët e bëri Andonin të ushtronte gjithë jetës mjeshtërinë e
  ndërtuesit. Tili milte bagëtitë, përpunonte bulmetin, gatuante gjellët e barinjve dhe therte mishrat
  sipas porosive. Edhe Tili gjatë gjithë jetës së tij ka qenë i njohur në zonën e Roskovecit si
  kuzhinier dhe kasap. Të tjerë djem merreshin me kullotjen e bagëtive dhe sigurimin e ushqimit të
  tyre dimëror. Këto ishin punët fizike të stanit të marra përsipër nga Jani. Ndërsa për të mbajtur
  llogarinë e biznesit, Shyqyri Çuçi kishte angazhuar të kunatin, Halil Hoxhën, të atin e Enverit, i
  cili ishte njeri i mësuar. Për çdo vit qingjat tregtoheshin në periudhën e pashkës më anijet e
  ulqinakëve nga Semani në Pire e Janinë e fitimet ishin të mëdha.
  Krahas fitimit edhe marrëdhëniet e gjirokastritëve me marinasakët ishin mjaft të mira. Djemtë
  e stanit ishin gazmorë dhe këndonin bukur, sidomos Joti. Burrat e Marinzës kanë kënduar brez
  pas brezi dhe fshati ka pasur grupe këngëtarësh të njohur në gjithë trevën. Në këto vite shquhej
  Aleko Prifti, xhaxhai i Jotit, i cili këndonte së bashku me të nipin që në fillimet e shekullit të
  15 E. Hoxha, vepër e cituar, fq.156. kaluar. Kënga më e vjetër e kënduar prej tij ishte një tip bukolike, nga e cila kujtohen vetëm dy
  vargje: Prapa malit në një fushë,
  Mushtulluk po vjen behari.
  Dy prej këtyre djemve, teksa lëviznin me bagëtitë në zonën e bregdetit, ranë në dashuri me vajzat
  e asaj ane. Joti njohu Jana Gogën nga fshati Grykë, ndërsa Tili, Llamba Dhanën nga Shënpjetra.
  Në këtë periudhë Joti Prifti është njohur edhe me këngëtarin Llazi Spiro Shënpjetra dhe kanë
  kënduar së bashku në shumë dasma. Një nga këngët më të njohura të kësaj periudhe i kushtohet
  bukurisë së një vajze nga Topoja, nga e cila kemi mundur të mbledhim vetëm një strofë.
  U shofsh, moj Topojë!
  Sa të dali ujë nga deti,
  Bukuria jote, moj…
  Si lule xheneti.16
  Njohja e këtyre dy këngëtarëve është e përfolur si miqësi e përbashkët dhe bashkësi kënge. Të
  dyja vajzat e bregut zbritën nuse në Marinëz dhe në dasmën e Jotit mori pjesë edhe Enver Hoxha,
  të cilën e kujton te libri i tij, “Vite të vegjëlisë…”.
  Pra, gjatë periudhës së biznesit, Halili është njohur me shumë këngë myzeqare të cilat u bënë
  pjesë e repertorit të tij, të njëjta me këngët labe e gjirokastrite. Është kjo arësyeja që kënga
  myzeqare është rrënjosur aq shumë në memorjen e tij sa vetëm një bashkëjetesë e tillë e
  justifikon këtë lidhje. Enver Hoxha nuk i shkruan në libër këto të dhëna, por e ka përmendur në
  bisedën me Shapkën se në Bishanakë “këndohej një këngë, që titullohej “Bukuroshja e
  Strumit.”Ky fakt vjen si një dëshmi e re, e cila e plotëson akoma më shumë kuadrin e
  interpretimit të rrethanave, ku është kënduar, njohur dhe përhapur kjo këngë, në funksion të
  origjinalitetit dhe besueshmërisë së saj. Diversitetet tekstuale Duke pretenduar se kjo këngë nuk është rishikuar mjaftueshëm deri më sot, po bëjmë një
  analizë krahasuese të teksteve të saj për të zbardhur sadopak përmbajtjen e tyre thelbësore. Ky
  vështrim na ndihmon. ndoshta për të dhënë variantin e tyre më përfaqësues. Tek të tre këta tekste
  të bie në sy cilësimi i Bukuroshes me thëllëzën e malit, i cili është një element i natyrshëm dhe
  mjaft i njohur për krijimtarinë popullore. Element i dytë i përbashkët i tyre është shtëmba e ujit.
  Por ajo që është më e rëndësishmja është kërmaja, arma e brezit, e cila përmendet vetëm në dy
  tekste dhe mungon në tekstin e Hoxhës. Po të marrim parasysh faktin se Hoxha,- siç thotë edhe
  vetë, – ka prezantuar vetëm një fragment të këngës, aq sa mund t’i kujtohej në atë kohë, kjo
  mungesë është e justifikuar.
  Por ai na sjell një të dhënë tjetër interesante, shumë më thelbësore e më të rëndësishme se
  kaq, stilemën “Shën Mëria e Strumit.” Nëpërmjet këtij mjeti Hoxha dëshmon shenjtërimin e
  vajzës. Ndërkohë kjo dëshmi duhet konsideruar edhe një sakrificë për figurën e tij, pasi për
  ngjyrimet politike të kohës ajo përbën një paradoks. Në kohën kur Hoxha, si kreu i politikës
  shqiptare, kishte ndërmarrë aktin më të paprecedentë të vitit 1967 për shembjen e objekteve të
  16 Xhenet (turq. parajsë)kultit dhe kultin e gjithë shenjtorëve të të gjitha feve e besimeve fetare 16 vjet më vonë nga ky
  apokalips, në vitin 1983, pikërisht ai, anatema dhe blasfemia e besimit, ringjalli kultin e një vajze
  duke e shkruar atë në origjinal “Shën Mëria e Strumit.” Ç’kishte ndodhur vallë me ndërgjegjen e
  kreut të shtetit shqiptar, i cili, pasi kishte prerë mijëra koka njerëzish për besimin komunist, nuk
  mundi të “priste”kokën e një vargu kënge? Nëse Hoxha nuk do ta shkruante këtë varg atëherë kjo
  këngë do të kishte vdekur në vetvete, për shkak të anemisë kuptimore. Sepse askush nuk do ta
  besonte as vargun e kënduar dikur nga Joti Prifti, i ardhur nëpërmjet kujtesës së një fëmije, as
  kryqi i gjyshe Maries, përcjellë deri më sot nga rrëfimi i Lulieta Danos, as teksti i ruajtur nga
  Pandeli Prifti. Me shkrimin e këtij teksti dhe origjinalitetin e tij, Hoxha ka bërë një akt kulturor
  shumë fisnik për folklorin myzeqar, ringjalljen e këngës. Vetëm sipas Hoxhës Bukuroshja e
  Strumit, nuk është vetëm bukuroshe, por edhe Shën Mëri. Këtë shkallë sipërore të vlerësimit të
  saj në popull nuk e hasim në asnjë këngë tjetër të folklorit myzeqar, madje as më gjerë se kaq.
  Kjo është një e dhënë historike shumë e rëndësishme, që na vjen nëpërmjet tekstit të saj dhe
  përbën interes shumë të madh studimor.
  Por ç’ka ndodhur vallë që një vajzë fshati të hyjë në këngë jo vetëm si e bukur, por edhe e
  shenjtëruar deri në sinonim? Ç’ka ndodhur me popullin e kësaj zone që ka paralelizuar portretin
  e saj me shenjtoren më të adhuruar të botës? Ç’farë shpirti të ndjeshëm kanë pasur ata që
  guxonin të ngrinin figurën e një vajze deri në kult? Ç’ ka bërë ajo për ta? Cili ka qenë akti i saj
  madhor? A nuk është kjo një shenjë që na thërret për të gërmuar në zgafellat më të thella të
  kujtesës popullore?
  Duket qartë se nëpërmjet këtij shenjtërimi banorët e kësaj treve na kanë dhënë një shenjë të
  jashtëzakonshme, një shenjë të rrallë, që nuk e hasim në asnjë komunitet tjetër. Në kohën e
  krijimit të kësaj kënge aty ka pasur tre kisha: Shën Gjergji në Strum (Matkëz), Shën Kolli në
  Kurjan dhe Shën Maria në Roskovec.17 Në të tria këto objekte kryheshin ritet fetare dhe
  ndizeshin qirinj për të gjallë e për të vdekur. A nuk mjaftonin ato për të ndezur edhe qirinjtë e
  Bukuroshes? Duket se jo! Bukuroshja paska qenë një vajzë aq e rrallë, sa nuk mund ta nxinin tre
  kisha. Shpirtin e saj nuk e ndriçonin dot as qirinjtë e tre kishave, as tre altarët e tyre, as psaltja e
  tre priftërinjve. Bukuroshja meritonte një adhurim të veçantë, një altar të veçantë, një kishë të
  veçantë. Dhe ata e ngritën atë. Ngritën një kishë folklorike me themele të derdhur në thellësinë e
  shpirtrave të tyre adhurues, duke e bërë atë një Shën Mëri të re.
  Por për fat të keq, ky element, megjithëse ishte i shkruar nga Hoxha, nuk u përfshi në tekstin e
  krijuar nga punonjësit e kulturës në Fier. Madje kënga edhe mbas daljes së librit, edhe më vonë,
  mbas rikthimit të besimeve fetare nuk u korrigjua. A nuk është ky një mëkat kulturor? Realisht
  duhet pranuar se teksti i sajuar nga shtëpia e kulturës së Fierit është një artificë, që nuk përqaset
  me lirikat e vërteta myzeqare. Ai na paraqet në vijë lineare vetëm rrëfimin për vajzën, që shkon
  në burim dhe djemtë që i luten të ngrejë pak shaminë për të parë bukurinë e saj të fshehur. Vetëm
  kaq. Dhe me këtë përmbajtje të vakët, kënga del një lirikë e rëndomtë dhe mjerisht pa lidhje me
  brumin krijues të trevës. Madje e pakuptuar. Asnjë dramë s’ka brenda saj, asnjë dhimbje, asnjë
  tragjedi, asnjë shenjë heroizmi për jetën, asnjë metaforë që të rrezatojë vlerat social – historike
  dhe emocionet karakteristike të këngëve myzeqare të shekullit XIX – XX. Kujtojmë këtu për
  krahasim perlat e vërteta të traditës, lirika të tilla si: “Jemi mbledhur sonte”, apo “Të martoi
  nënoja në prill, o moj në prill.” Ja një strofë e këngës së parë:
  “Jemi mbledhur sonte, shokë,
  s’kemi ku të shtrojmë hordhinë.
  17 Shën Sotiri në Strum – Kallfaj është ngritur në vitin 1929 pas krijimit të kësaj kënge. Hënëza kurrë mos daltë,
  dritë kemi dashurinë.”
  18
  Ç’farë force ka kjo këngë? Ç’farë nervi figurativ përdor poeti popullor për të përshkruar fluksin
  emotiv të pasionit, i cili shkon deri në përmasat krahasuese me hordhinë? Ndërsa në lirikën tjetër
  gjen të tjera mjete, të cilët jepen me tone më të buta, më të kadifenjta, por me një regjistër mjaft
  të lartë artistik.
  “Të martoi nënoja, në prill, o moj, në prill!
  Gëzuar ma shkofsh beharë!
  Seç të ranë dy pika lot,
  Të prishën të kuq e të bardhë.’19
  Në përfundim mund të themi se nga tre tekstet e prezantuar, më i ploti dhe më pranë origjinalit
  duket se është ai i mbledhur nga Pandeli Prifti. Ky tekst ka në përmbajtjen e vet gjithë dramën e
  vajzës së bashku me shenjtërimin e saj. Përmbi të gjitha ai ka dy vargje pikante që mbartin një
  metaforë brilante e, që flasin sa një epokë e tërë historike:
  “Me dy qetë e zesë, lëroje në arë,
  Me kindat e fustanit, lesoje ugarë.”
  Këto dy vargje japin thelbin e këngës dhe ndërtojnë piedestalin artistik të krijimit. Që të dy
  harmonizohen bukur edhe me shpirtin krijues të trevës, shprehur në këngën trimërore të Sukut,
  legjendën e violinistit dhe realitetit mistik të saj.
  Nga përmbajtja e këtij teksti shfaqet gjithashtu edhe një sistem shenjash të veçanta, të cilat
  duhen deshifruar e interpretuar me kujdes. Pa këtë sistem shenjash, nuk mund të hyjmë në
  misteret e saj dhe as mund të njohim vlerat e vërteta të këtij krijimi. Është pikërisht ky sistem që
  mbart në vetvete një trinitet të përbërë nga bukuria femërore, puna dhe nderi. Është triniteti i
  jetës, i cili me pak rreshta jep thelbin e saj. Bukuria jepet nëpërmjet thëllëzës së malit, puna
  nëpërmjet shtëmbës e ugarit, ndërsa nderi nëpërmjet armës. Pra nga teksti i kësaj kënge ne mund
  të zbardhim jo vetëm historinë e një vajze, por edhe historinë e vetë këtij komuniteti. I tillë është
  folklori. Vlera e tij është e pazëvendësueshme, kur mungojnë dokumentet autentike të një
  ngjarjeje të caktuar. “Për shumë shekuj me radhë, – thotë Ismail Kadare, – poezia popullore ka
  qenë për njeriun shqiptar kronikë e jetës së tij, historia, dijet, morali, urtësia, arkivi, kujtesa
  kombëtare, mesazhi i transmetuar nga brezi në brez.”
  20
  Një shembull i tillë na vjen edhe nga kryengritja antiosmane e Rrapo Hekalit e vitit 1847 në
  Mallakastër. Populli ka thurur për këtë kryengritje 12 këngë, të cilat përbëjnë historiografinë e
  saj të plotë. Nga përmbajtja tekstuale e tyre është rikrijuar gjithë kronika e ngjarjeve. Njërën nga
  ato, botuar në vitin 1878 nga Thimi Mitko në “Bëleta shqypëtare”, Fan Noli e interpretonte si
  fillimin e patriotizmit shqiptar. Nga këto këngë u mor edhe vargu i famshëm “Sos për mua a për
  ti, po për gjithë Shqipëri,” të cilin Sami Frashëri e përdori si slogan të Rilindjes sonë Kombëtare.
  Nga ky këndvështrim, sistemi i shenjave dhe trekëndëshi i jetës që shfaqet nëpërmjet tyre, na jep
  historinë reale të kësaj kënge. Pra, nuk është historia ajo që na çon tek kënga, por, përkundrazi,
  është kënga që na çon te historia.
  18 Timo Lule, “Fieri dhe kënga”, YMERAJ, Fier 2009, fq. 27.
  19 Po aty, fq.30
  20 Ismail Kadare, Autobiografia e popullit në vargje, “Naim Frashëri”, Tiranë 1980, fq.7. Komponenti i parë i këtij trekëndëshi, bukuria na jepet në mënyrë të thjeshtë, por mjaft
  domethënëse. Cilësimi i vajzës me thëllëzën e malit është vetëm një pjesë e kësaj bukurie, e cila
  nuk përbën ndonjë specifikë të rëndësishme, pasi gjendet edhe në shumë këngë të tjera popullore.
  Por poeti nuk mjaftohet me kaq. Ai nuk përdor figura të zakonshme e të njohura në shekuj e në
  popuj të ndryshëm si; fytyrë hënë, vetull shushunjë, shtat selvi etj, etj. Mos vallë nuk mundej?
  Natyrisht që po, por mjete të tilla nuk mjaftonin për Bukuroshen e Strumit. Bukuria e saj është
  përtej së zakonshmes, përtej së njohurës, përtej njerëzores. Veçse ajo është një bukuri e fshehtë.
  Ajo nuk duket, nuk zbulohet, nuk shfaqet. Ndërkohë, ne e përfytyrojmë atë pikërisht nga kjo
  fshehtësi. Sepse mjeshtri popullor na e jep atë në një mënyrë krejt të veçantë, me anë të
  nëntekstit. Nënteksti krijohet nga lutjet e djemve që i drejtohen vajzës për ta zbuluar pak fytyrën.
  Ata i zënë pusi, kur shkon në lumë, kur hidhet në va, apo kur punon në arë dhe i luten ta ngrejë
  pak shaminë, të shikojnë bukurinë. Është pikërisht kjo lutje, që pasqyron bukurinë e saj të rrallë
  deri në shenjtërim. Sepse djemtë krahas lutjes për ta parë, nuk e ftojnë për kënaqësi fizike. Pra
  kënga nuk është një lirikë e shfrenuar erotike dhe nuk ngarkohet me orgji sensuale. Ajo nuk i
  ngjet këngës së Dudisë, që “Kur shkon në ato varre, të vdekurit i ngjall/ Të gjallët i vdes fare.”
  Nuk u ngjan as ahengut të kabareve, apo këngëve të sokakut beratas me trak e truket e nallaneve,
  apo çengive tiranase, që tundin vithet për të joshur hamshorët qejflinj të zgjidhin ushkurët e
  qeseve të floririt dhe ua vinin monedhat në të përbrendshmet e gjoksit. Bukuroshja nuk ka
  delikatesën e zonjushave të pasura beratase, nuk mban sako në trup as erashkë, as gjerdan floriri,
  as urupa në gushë. Ajo nuk ka kapele dhe gusha nuk i zbardhon si top sheqeri, flokët nuk i ka të
  ngjyrosur me këna dhe trupi nuk i vjen aromë jasemini, tipike këto për lirikat orientale të kohës,
  që kishin ndikim të theksuar në folklor. Përkundrazi te “Bukuroshja…”është një tragjedi e kohës,
  e cila ka si shkak bukurinë femërore. Është bukuria ajo që kryqëzohet në fatin e saj tragjik. Ky
  fat jepet nëpërmjet dy qeve të zesë, me të cilët vajza lëronte arën për mbjelljet e pranverës. “Me
  dy qetë e zesë, lëroje në arë”, – thotë kënga. Këtu kemi komponentin e dytë të trekëndëshit,
  punën. Ajo punon në arë, djersin, shkon në lumë me shtëmbë në krahë për të mbushur ujë, sepse
  e tillë është jeta rurale. Pa këtë përpjekje nuk mund të sigurohej ekzistenca e familjes së saj. Por
  ndërkohë, brenda këtij vargu përfshihet edhe fati i saj i zi, i njëjtë me fatin e zi të nizamit tek
  kënga e famshme e “Urës së Qabesë.” Edhe këtu fati i trishtë i nizamit jepet nëpërmjet ngjyrës së
  zezë të qeve:
  “Të fala të m’i bëni nënesë!
  Të m’i shesë dy qetë e zezë.”
  Kjo paralele fati midis “Bukuroshes së Strumit” dhe nizamit të “…Qabesë” është një shenjë, një
  mesazh i rëndësishëm, që flet shumë për gjendjen e shoqërisë shqiptare në periudhën e pushtimit
  osman dhe, veçanërisht, për gjendjen e femrës shqiptare në këtë realitet. Madje është pikërisht
  kjo gjendje që guflon një dhimbje aq të thellë, sa është bërë edhe shkak i krijimit të këngës.
  “Kënga del nga dhimbja” – thoshte Dritëro Agolli. Në rastin konkret, nëse vajza nuk do ishte
  fatkeqe, nuk do t’i kushtohej një këngë e tillë. Historikisht kur dokumentohet e kënduar
  Bukuroshja e Strumit, në Fier erdhën sazet e para nga Berati, ato të Isuf Përmetit. Sazet i
  shoqëronin dy çengi, Difja dhe Bihanja. Të dyja bënin aheng në kabaretë e qytetit. Difja ishte aq
  e bukur, sa mblidhte qejflinjtë e jetës së natës, madje shqetësoi edhe vrionasit, të cilët e
  shpërngulën kazinonë, që ishte përpara sarajeve të tyre. Më pas filluan ta merrnin agallarët e
  pasanikët e zonës për ta shijuar bukurinë e saj femërore, por askush nuk i ngriti këngë. As Kiu
  Poro, këngëtari i famshëm fierak, që dha frymën e fundit mbi gjoksin e saj, nuk i kushtoi as edhe një varg të vetëm. Përkundrazi, në ditët e fundit të jetës së tij ai këndonte “Gocën e berberit,”
  kushtuar dashurisë së tij të parë e të parealizuar.
  Por ndryshe nga “Ura e Qabesë,” ku fati i nizamit vizatohet në mënyrë lineare me ngjyra të
  kobshme, te “Bukuroshja e Strumit” kemi një thyerje të menjëhershme të imazhit, një thyerje të
  befasishme, gati – gati marramendëse. Mbas penelatave të shkurtra e të kursyera që dëshmojnë
  fatin e saj të trishtë, poeti shkëputet në mënyrë të menjëhershme për t’u kthyer sërish te bukuria.
  Pikërisht në momentin kur ne presim të na shfaqet lodhja e saj, djersa, mundi dhe sakrifica
  fizike, ai na e paraqet atë në një tjetër pamje. “Me kindat e fustanit, lesoje ugarë”. A ka metaforë
  më të bukur se kjo? A nuk është kjo një perlë e vërtetë e folklorit myzeqar, që të verbon me
  rrezatimin e saj prej diamanti? Cila krahinë nuk do ta kishte zili një metaforë të tillë folklorike?
  Nëpërmjet saj populli ka arritur të na japë një imazh të vërtetë shekspirian, të denjë vetëm për
  zanat dhe perënditë. Dhe fill mbas këtij imazhi kemi sërish një thyerje tjetër:
  “Në anë të brezit, më mbaje një kërma,
  Ah, moj Bukuroshe e Strumit, ah!”
  Tek këto vargje shfaqet komponenti i tretë i trekëndëshit të jetës, nderi. Në Perandorinë
  Osmane bukuria e femrës shqiptare ka qenë një burim i madh fatkeqësie për to dhe familjet e
  tyre. Në këtë periudhë, “Vajzat dhe gratë e bukura, – shkruan francezi i myslimanizuar, Ibrahim
  Manzur Efendi, – duke e quajtur bukurinë e tyre një faj të madh dhe shkaktar të fatkeqësisë, qenë
  të shtrënguara të fshiheshin.”21 Por Bukuroshja nuk fshihet. Për të ruajtur nderin vajzëror, ajo
  zgjedh të përdorë mjetin e burrave, armën. Pra, për ironi të fatit, Bukuroshja është një burrë.
  Historia shqiptare njeh shumë vajza, që janë shquar për kontribute me heroizëm burrëror. Për të
  ruajtur nderin suliotet e famshme u hodhën duke vallëzuar në humnerë; zonja Curre veshi armët
  dhe luftoi në krahë të të shoqit, ndërsa shumë femra të tjera janë veshur si burra. Gjatë Luftës së
  Dytë Botërore, në vitin 1943, dhjetë ditë pas pushkatimit të Margarita Tutulanit, orientalisti i
  njohur Vexhi Buharaja shkroi një vjershë me titull “Margaritës.”
  “Zbardhi shpata,… u nxi dita,
  Ra një trup,… u ngrit një emër,
  Ra dëshmore Margarita
  Doli burri nga një femër.”22
  Kështu shkruan Buharaja: “doli burri nga një femër”. Ky konotacion poetik krijon një paralele
  të fuqishme me burrërinë e Bukuroshes. Populli nuk e shpreh në mënyrë direkte, por në ndjesinë
  e tij del qartë koncepti i burrërisë. Dhe, së fundi, gjithë kjo sakrificë merr formën e një tragjedie.
  Bukuroshja mbron veten nga rrëmbimi dhe vritet së bashku me prindërit.
  Seç të erdhi beu, të vrau nënën dhe babanë,
  Ah, moj Shën Mëri e Strumit, ah!
  Seç nxore kërmanë, qellove beun dhe qehajanë,
  Ah, moj Shën Mëri e Strumit, ah!”
  Bukuria e saj u konvertua në akt heroik. Një heroizëm që nuk përshkruhet nga dekretet ligjore
  qeveritare, por nga populli. Sepse te shëmbëlltyra e saj populli pa përfaqësimin e vet. Tashmë,
  21 Ibrahim Manzur Efendi, Kujtime për Ali Pashën, Globur R, Tuiranë, 2003, fq.3.
  22 Ahmet Kondo, Vexhi Buharaja, njeriu, poeti, dijetari 1920 – 1987, Berat, UEGEN 1995, fq. 49.pas vdekjes, vajza nuk është më një bukuroshe, por një shenjtore. Populli e qan atë me “ah!” I
  tillë duhet parë edhe refreni i dyzuar: herë Bukuroshe, herë Shën Mëri. Një dualitet jetë – vdekje.
  E tillë duhet parë figura e saj dhe si e tillë duhet trajtuar. Dhe në këtë vështrim, del më në pah
  prarimi i artë i shenjtërimit të saj.
  Paralele kohore
  Por a ka ndonjë rast të tillë identik në folklore, i cili të hedhë sadopak dritë mbi realitetin e
  kësaj ngjarjeje e të na ndihmojë për ta besuar ose jo historinë e Bukuroshes? Nga rrëfimet gojore
  njohim shumë emra, shumë vajza të mbytura, shumë vrasje, shumë mistere. Një minierë e
  panjohur tragjedish mbushur me vezullime lotësh, klithma therëse e ulërima të thella dhimbjesh.
  Kjo është rrjedha historike e kësaj zone, që ka qenë pjesë integrale e historisë së Beratit. Është e
  pamundur që jetën e përditshme të saj ta veçojmë nga ndikimi i Beratit. Marrëdhëniet e
  Roskovecit kanë qenë më të lidhura me Beratin, sesa me Fierin. Kjo është një e vërtetë e
  padiskutueshme, e cila shprehet jo vetëm me raportet e miqësisë së lidhur midis banorëve, të
  shërbimit mjekësor dhe administrativ si qendër sanxhaku e, më vonë prefekturë, por edhe për
  faktin e pronësisë, e cila në shumë raste lidhet me pronar beratas. Kontaktet e para të kulturës në
  Roskovec lidhen pikërisht me Beratin. Berati 2 400 – vjeçar ka një traditë kulture të tillë, që të
  magjeps me pasurinë e saj. Mjafton të kujtojmë këtu se Berati i “Divanit” të Nezim Frakullës, që
  i ushqente kuajtë e përrallave me fije mëndafshi, shquhej veçanërisht për nivelin e lartë artistik të
  qendizmave. “Dikur këtu, shkruante një konsull i huaj në vitin 1881, qendizmat kishin qenë
  shumë të cmuara dhe të njohura sit ë parat në botë. Mjeshtëria e filigranës në Berat dhe
  qendistaria, të cilat angazhonin një pjesë të madhe të banorëve të këtij qyteti, ishin dy zeje që
  kishin arritur nga mesi i shek. XIX, përsosmërinë artistike.23
  Ndaj drita e kësaj kulture ka qenë e
  pamundur të mos ndriçonte edhe natën më të errët të periferisë. Edhe Fieri ka pasur një ndikim të
  tillë nga trashëgimia kulturore beratase. Madje këtu, gjurmët e kësaj kulture, janë më të dukshme
  se ato të Apolonisë. Themelimi i Fierit prej vrionasve në vitin 1864, është njëra prej tyre. Në
  fondin e Muzeut Historik të këtij qyteti, veshjet më të bukura qytetare janë ato të zonjave të
  vrionasve dhe të nuseve të tjera beratase. Simbolika e tyre përbën një pasuri të vyer etnografike.
  Zhvillimi i kultit të shqiponjës në fluturim, qendisur në veshjet e grave, sidomos në mëngët e
  xhaketave e në rrypat e kadifenjta të mesit, është njëri prej këtyre simboleve që dëshmon
  energjinë patriotike të trevës e cila e ka përshkuar historikisht jetën e banorëve të saj. Ndërsa
  adhurimi për të bukurën shfaqet në kultin e selvisë. Vargu i thekshëm i folklorit shqiptar, “ma ke
  shtatin si selvi”gjen shprehjen e tij simbolike pikërisht te këto veshje. Mëngoret e xhaketave, të
  bluzave, pjesa e përparme dhe shpinorja e fusataneve dhe sakove, jan dekoruar pikërisht me këtë
  simbol. Selvia e qendisur me fije ari mbart herë herë brenda lartësisë së saj, simbolin e
  shqiponjës në fluturim, duke krijuar kështu një gërshetim unik të bukurisë së jetës me ndjenjën e
  patriotizmit. Të gjitha këto raporte na lejojnë ta zgjerojmë rrezen e kërkimit të rasteve identike
  për të krijuar paralelet e mundshme me ngjarjen e Bukuroshes. Dhe kjo rreze veprimi na çon
  pikërisht në Berat, ku shfaqen gjurmët e një tragjedie të tillë, e cila është përjetësuar në baladën
  me titull, “Qerime, çup’ e parritur.”
  Qerimeja ka qenë një vajzë e re, shumë e bukur, por e varfër, e cila është rrëmbyer me forcë
  nga Naxhi Vrioni. Naxhi u përpoq ta bindëte vajzën që t’i jepej, por kur nuk mundi, e vrau dhe e
  23 Zija Shkodra, Qyteti Shqiptar Gjatë Rilindjes Kombatare, “Mihal Duri”, Tiranë 1984, fq.132.varrosi në rrugën e kalasë. Kjo ngjarje ka ndodhur rreth vitit 1870 dhe balada e thurur për këtë
  vajzë është mbledhur në Berat nga etnografi Qemal Haxhihasani dhe është botuar në vitin 1982
  në përmbledhjen me titull “Balada popullore shqiptare.”
  Kënga ka një pamje tjetër nga ajo e Bukuroshes. Populli duket sikur i di vetëm emrin dhe në
  mungesë të biografisë së saj, i referohet vetëm aktit të dhimbshëm të vrasjes së vajzës.
  Përmbajtja e tekstit shtë ndërtuar si një bisedë midis vajzës dhe banorëve të qytetit.
  QERIME, ÇUP’ E PARRITUR
  Qerime, çup’ e parritur,
  Mu në varr seç qënke shtritur!
  -Ububu, shkova – shkova
  Dhe me dhe seç u mbulova!
  Ngela vetëm, moj nën – o,
  Pa dëgjomë ti, moj nënë,
  Varrin tim ma bën të gjerë,
  Varrin tim ma bën ndë udhë,
  Të ma ngreshë me qivurë,
  Kush shkon të më hedhinj gurë.
  Ububu, moj Qerime,
  Të mbuloi pashai me dhe,
  Mëmën tënde ku e le?!
  Po i derdh lotët rrëke!
  Naxhi bej, t’u mbylltë dera,
  Hoj me driza, hoj me ferra!
  Ububu, shkova-shkova
  Nën dhe’ seç u mbulova!
  Kush të ngrihet shpejt e shpejt,
  Të dali në penxheretë,
  Të shikoj’çupën e shkretë,
  Është shtrirë përmbi dhetë.24
  Në fund të këtij teksti, autori jep edhe tre shpjegime shumë të rëndësishme, që hedhin dritë
  mbi përmbajtjen e tij. Jep datën e ngjarjes, emrin e vajzës dhe emrin e rrëmbyesit dhe vrasësit të
  saj. Të tria këto të dhëna krijojnë një paralele shumë të përafërt me Bukuroshen, aq sa duket
  sikur shkrihen e bëhen njësh me njëra – tjetrën.
  Së pari, kemi të bëjmë me një vajzë të rrëmbyer nga bukuria e të vrarë prej rrëmbyesit të saj.
  Ashtu si Qerimeja edhe Bukuroshja e Strumit ka të njëjtin shkak të vrasjes, bukurinë.
  Së dyti, në të dy tekstet, rrëmbyesi është një bej. Adresimi i këtij beu te Qerimeja është
  rrëqethës. Po të shohim me kujdes del, se në Strum vrionasit kanë pasur çifliqet e tyre. Madje,
  njëra degë e tyre ka qenë deri mbas çlirimit me banim në këtë fshat. Ndërsa një pjesë tjetër ka
  pasur çifliqe në Arrëz, Kikias, Poshnje e Pashalli.25 Por, a ka pasur një emër Naxhi te vrionasit?
  Sipas pemës gjenealogjike të botuar nga Eqrem bej Vlora, del vetëm një emër i përafërt me të,
  Nyzhet bej Vrioni, i cili i përket degës që ka pasur çifliqe në Arrëz, Kikias dhe Poshnje. Në vitin
  24 Qemal Haxhihasani, Balada popullore shqiptare, “Naim Frashëri”, Tiranë 1982, fq. 155.
  25 Qerim Hysenbegasi, Neshat bej Vrioni, Kujtime dhe krijime, Berat, 2011, fq. 12-13.1896 ky është arrestuar bashkë me të atin Hasan Vrioni II në Stamboll, akuzuar për veprime
  subversive.26 A mund të jetë ky personi, emri i të cilit përmendet në baladë në version të
  shkurtuar, Naxhi?
  Së treti, sipas emrit të vajzës del se ajo është nga fise të besimit mysliman. Por a ka pasur
  Strumi banor myslimanë në këtë periudhë? Sipas historianit grek Panajot Aravantinos, i cili ka
  bërë regjistrimin e popullsisë në qarkun e Beratit në vitin 1854, në Strum janë gjithsej 23 familje,
  nga të cilat 7 prej tyre të besimit mysliman dhe 16 të krishterë.
  Së katërti, nga pikëpamja e karakterit vajzat shfaqin të njëjtën forcë. Ato nuk i nënshtrohen
  rrëmbyesit dhe sakrifikojnë edhe jetën e tyre për hir të dinjitetit.
  Kënga është krijuar në Berat dhe përshkruan vetëm vrasjen e vajzës pa dhënë elementë të
  hollësishëm të biografisë së saj. Vajza shpreh dëshirën të varroset anës rrugës, një traditë kjo e
  njohur në zonën tonë. Edhe hedhja e gurëve nga kalimtarët është në traditën e hershme të kësaj
  zone. Në shumë vende ka varre të trajtuar me murana për përjetësinë e të ndierit ashtu si varri i
  Drenies apo Baba Aliut në Berat. Është ideja e përjetësimit nëpërmjet dukjes me qivur e muranë,
  një lloj pararendësi i lapidarëve të heronjve. Po për ktë këngë na sjell një të dhënë interesante
  edhe studiuesi Bujar Muçaj në librin e tij“Aranitasit dhe Mallakastra midis legjendës e së
  vërtetës.””Gjyshja më pat thënë, – shkruan ai, – se e kishte parë me sytë e saj varrin e Qerimesë,
  diku në të përpjetën e rrugës, që të çon në kalanë e Beratit.”27
  Sipas këtyre të dhënave dy bukuroshet përngjasojnë aq shumë me njera – tjetrën, sa duket sikur
  janë e njëjta vajzë. Teksa kënga e Qerimesë përfshin pjesën e vdekjes e të varrimit, te
  Bukuroshja e Strumit kemi të përshkruar jetën e saj të përditshme deri në pragun e vdekjes. Janë
  si dy gjysma që plotësojnë njëra – tjetrën në mënyrë të plotë. Mos vallë Bukuroshja e Strumit
  është Qerimeja e varrosur në udhën e kalasë së Beratit?!
  Në vend të mbylljes Për fat të keq, kënga nuk u ruajt nga ne dhe nuk u përcoll sipas traditës popullore nga brezat
  tanë. Arsyet mund të jenë të shumta, që nga ndalimi prej bejlerëve të kohës deri në mënjanimin
  nga ngjarjet tragjike të luftërave dhe zëvendësimi i saj me kultin e trimave dhe dëshmorëve të
  rinj. Ndoshta ka udhëtuar nëpër kohë me stilemën “Shën Mëri e Strumit” dhe mbas vitit 1967 ky
  emërtim mori ngjyrime politike. Viti 1983 është tepër i vonët për ringjalljen e saj. Brezat ishin
  ndërruar. Gjithsesi kënga na vjen sërish nga kujtesa e të tjerëve pavarësisht e vonuar dhe e thyer
  si “copëza amfore.” Janë të tjerët ata që e kanë pëlqyer, e kanë kënduar, e kanë ruajtur dhe është
  fat që e sollën sërish midis nesh. Kjo meritë i takon Enver Hoxhës. Ishte interesimi i tij që në
  vitin 1983 filloi gërmimi në kujtesën popullore të trevës. Por tashmë, zgafellat e errëta të saj
  ishin shembur dhe e kishin zënë rrëmujshëm nën vete. Pasioni i Hazizit apo punonjësve të
  kulturës në Fier për ta rikrijuar atë, është një përpjekje pozitive, pavarësisht motivimit politik.
  Dhe ata mundën të bënin atë që bënë, aq sa i përsëritën së paku emrin, ashtu si përsëriten emrat e
  njerëzve te brezat e të njëjtit gjak. Dështimi ishte me rikrijimin. Së paku, të ishte lënë vargu
  “Shën Mëri e Strumit,” të tillë siç e quante edhe Hoxha. Por teksti i Hoxhës nuk u kuptua. Nuk u
  kuptua shenjtërimi i Bukuroshes. Për të dëshiruar lë edhe puna kërkimore e ekipit në terren. Pse
  nuk është marrë parasysh gjurma e gjendur në Velmish? Po banorët e Strumit që kanë qenë
  26 Po aty, fq.6.
  27 Bujar Mucaj, Aranitasit dhe Mallakastra midis legjendës e të vërtetës II.”D.I.J.A- Poradeci”, Pogradec, 2011, fq.
  17.larguar herët nga fshati, si rasti i Pandeli Priftit pse nuk u kontaktuan? Pse nuk u zgjerua kërkimi
  edhe në Marinëz apo fshatra të tjerë të trevës, ku kishte këngëtarë të njohur? Mos vallë kërkimi
  në terren ka qënë një detyrë politike vetëm për t’i bërë qejfin udhëheqësit të kohës? Gjithsesi
  duke besuar në origjinalitetin e tekstit të Priftit, duhet thënë se kënga duhet të rishikohet në
  mënyrë që teksti i mëparshëm të zëvendësohet me tekstin e gjetur. Vetëm në këtë mënyrë ne
  mund të kurojmë paksa këtë plagë të thellë folklorike. Vetëm kështu do fashiten ndjesitë
  negative për ta quajtur atë sajesë apo mit. Vetëm kështu e vëmë këngën në udhën e gjerë të
  brezave, e cila si një bashkudhëtare besnike, do të sjell vazhdimisht pranë tyre magji dhe realitet,
  mistik dhe elegancë, art dhe histori. Dhe vetëm kështu kënga do të luftoj me tendencën absurde
  të mosbesimit, do bëhet pjesë e trashëgimisë dhe do kthehet në shtratin e dikurshëm të rrjedhës
  së saj kulturore. Vlen të kujtoj një thënie të bukur me konotacion dëshpërues për ne: “ Të tjerët
  gjejnë një gur dhe i vënë një emër, ne gjejmë një emër dhe i vëmë një gur…” Por guri i çmuar i
  Bukuroshes është një diamant në gjerdanin e vlerave të kësaj zone, që do të shndris gjithmonë e
  më shumë. Si një bukuroshe dhe Shën Mëri, si një dhimbje e bukur dhe bukuri e dhimbshme, që
  sollën historinë tragjike të kësaj vajze. Ajo do të vazhdoj të jetë edhe në të ardhmen, bërthama e
  një cikloni, që vërtitet pafundësisht në kujtesën e njerëzve duke mbjellë përherë e më shumë
  sfida të reja të interpretimit shumëplanësh